[6] Euskalzale, 1897. ‘Ajedreza euskeraz’.

Lehen Euskara Modernoan (1745-1876) Larramendiren lana izan bazen mugarri, Bigarren Euskara Modernoan (1876-1968) Resurreccion Maria Azkueren ekarpena izan zen euskararentzat orube garrantzitsuenetakoa. Beste askoren artean, euskal hiztegia (1905-06), euskal kantutegia (1918-21), euskal morfologia (1925) eta etnografia bildumak (1935-1947) egin zituen lehen euskaltzainburua izan zenak.

Foruen galeraren ondoren, industrializazioarekin eta hiritartzearekin batera, bizitza ekonomikoa eta soziala gune erdaldunetan bildu zen batez ere, eta horrek kalte handia egin zion euskararen ezagutzari eta erabilerari. Atzerakada iraultzeko beharrari erantzunez, euskararen inguruko hausnarketak eta lanak areagotu eta zenbait aldizkari sortu ziren.

Euskalzale izan zen osoki euskaraz idatzitako lehen aldizkaria. 1897tik 1899ra argitaratu zen, Bilbon, Azkueren zuzendaritzapean. Lehen urtean, XXI. eta XXII. zenbakietan, xakeari buruzko bi orrialde plazaratu zituen. Ajedreza euskeraz izenburupean, “ondo iokatuteko lege edo arauak” irakur zitezkeen orrialde haietan, arauak eta “berba barri ta gitši oituak” hobeto ulertzeko oharrekin batera.

Amaieran, gainera, xakezaleentzat oparia ere bazuen aldizkariak: “Ajedrez-iokoa ikasi nai dabenentzat geure adiskide batek liburutšu bat bialdu dausku. Euskalzalen euslai, gure badabe, duarik bialduko iake bana, eskatuezkero”. Zoritxarrez, ordea, ez dakigu zein zen xakeari buruzko liburu hura, testuak ez baitu besterik zehazten.

Euskalzale astekariko bi orrialdeak direnez xakeari buruz euskaraz argitaratutako lehenak, merezi du bere horretan hona ekartzea, amaierako oharrekin batera.

Euskalzale, I/21. zk., 1897-05-20: 162.

 

AJEDREZA EUSKERAZ.

· Errege, edo E. erderaz El Rey
· Andrea, edo A. >> La Dama (reina).
· Torrea, edo T. >> La Torre.
· Gudaria, edo G. >> El Alfil.
· Zaldia, edo Z. >> El Caballo
· Oiñezkoa, edo O. >> El Peon.

Ondo iokatuteko lege edo arauak (I)

LENENGOA
Laukidiak iokalariak erara ipiñi bear dabez, au da, euren eskuma-aldean beeko zokondoko laukitšu zuri bat eukiteko eran. Laukidia tšarto ipiñita egonezkero, dakusanak, laugarren eskualdia iokatu baiño lenago, iokoa barriro asi eragiteko eskubidea dauko.

BIGARRENA
Geiak tšarto ipiñita egonezkero, dakusanak barriro iokoa asi eragin daike, laugarren eskualdia iokatu-aurrean; gero ez.

IKUGARRENA
Nai edozeiñ Gei nai Oiñezkoren bat aztuezkero, arerioaren aukeran egongo da iokoa barriro astea edo Gei aztua ipinten istea.

LAUGARRENA
Obaari edo goi-beiren bat emonezkero eta asieran obari au aztu izan balitz, kaltetuaren eskubidean egongo da iokoa barriro astea edo iarraitutea.

BOSKARRENA
Urteierea Gei zuriari beti iagoke. Onetarako Gei onek lenengo iokoan nontzat izan egingo da, ta gero sandšaka edo tšandaka eukiko dabez iokalariak. Gei baten obaaria emon dabenak, Gei zuriakaz iokatuteko eskubidea dauko, urteteko bere bai; onen kontrako egiunerik edo alkar adituterik egonezik.

SEIGARRENA
Nok lenengo urten iakinezik, Gei zuriak nontzat izan egingo da. Arerioari Gei zuriak emoteak, lenengo iokoan urteteko eskubidea beragaz daroa.

ZAZPIGARRENA
Oiñezko baten obaaria emoten denean, beti izan oi da (E.G.O.) Errege-Gudariaren Oiñezkoa. Eskualdi batzun obaaria artu dabena, eskualdi onetan laukidi-erditik aurrera ezta ioan al izango.

ZORTZIGARRENA
Nai Gei nai Oiñezko bati ikutu dautsanak, beragaz eskualdi bat iokatu bear dau, ondo ipinteko dala arerioari lenago esan ezpadautso.

BEDERATZIGARRENA
Geia eskuan daukanartean, edonun ipiñi al izango dau, egoan lekuan ez eze.

AMARGARRENA
Aurretik oartu barik, arerioaren Gei bat ikutu dautsanari besteak artu eragin lekio, arauz edo legez al bada: bestela Errege iokatu edoerabili bear izango dau. Ez bata ez bestea egin ezin bada, utsa edo bakoa, ondoren barik edo ikutu ezpaleutso legez, geldituko da.

AMAIKAGARRENA
Norberena barik Gei bat uste uste barik erabili dabenak, arerioaren aukeran iru eskualdi onetatik bat egin bear izango dau: I.º Gei au norberen bategaz (bestea artu daikeanagaz) artu; 2.º ipiñiriko lekuan itši; 3.º lenengoz egoan laukitšura eroan, baiña onetarako Errege iokatuko dau, moltsoan gelditu-ezik.

AMABIGARRENA
Arerioan Gei bat arauga edo legeaz kontra artu dabenak, arauz edo legez artu bear izango dau; ta au al izan-ezik, Gei ikutua iokatu bear izango dau.

AMAIRUGARRENA
Norberen Gei bat norberen beste bategaz artu dabenak, bata edo bestea iokatu bear izango dau, arerioaren aukeran.

(Iarraituko da)

———–

(I) Urrengo geian oartuko dira arau onetako berba barri ta gitši oituak.

Euskalzale, I/22. zk., 1897-05-27: 171.


AJEDREZA EUSKERAZ.

Ondo iokatuteko lege edo arauak

AMALAUGARRENA
Norberen Gei bat arauga iokatu dabenak, iru eskualdi onetatik bat iokatu bear izango dau, arerioaren aukeran: I.a Ipiñi daben laukitšuan itši: 2.a Arauz jokatu: 3.a Egoan laukitšuan itši. Baiña onetarako Errege erabiliko dau, motsoan geldituten ezpada.

AMABOSKARRENA
Birritan, alkarren ondoren, iokatu dabenak, azkanengo eskualdia ezereztu egin bear izango dau, baldin arerioak eskualdi biak ontzat artu-ezik.

AMASEIGARRENA
Oiñezko guztiak lenengo eskualdian laukitšu bi aurreratu al izango dabez; arerioak, baiña, beren oiñezko bategaz bidean artu al izango dau.

AMAZAZPIGARRENA
Errege, aldapena egieran, laukitšu bi baiño geiago ezin iokatu izango da, ta orduan bere, beragaz aldatuten dan Torre-aldera. Orduan Torrea Erregen ondoan geldituko da, ta Errege, ganetik iiuti eginda, Torrea egoniko laukitšu-ondora ioango da.

Errege, lendik iokatuta badago, ezta aldatu al izango, Torrea lendik erabiliaz bere ez; ez moltsoan egoeran; ezta iragoeran moltsotuten badabe bere. Onako aldiren baten aldapena egiten bada, arerioak eskualdia ezereztuteko eskubidea eukiko dau, ta Erregeri edo Torreari beren aukeran iokatu-eragitekoa.

Torre baten obaaria edo goibeia emon dabenak, aldapena egin daike eztagoan Torre-aldetik, bailegoan, esanaz: aldapena.

AMAZORTZIGARRENA
Oiñezko batek, zortzigarren laukitšura eldueran, Andreagaz edo norberak auturiko Geiren bategaz beren burua ordetu bear dau.

EMERETZIGARRENA
Errege moltsoan ipiñi barik ibili ezin dan Gei bat, erabili edo iokatu dabenak, ezereztu egin bar izango dau eskualdia, ta Errege iokatu, al bada.

OGEIGARRENA
Errege moltsoan ipinteko, aurretik esan bear da (osterantzean Errege iagon edo zainduteko premiñarik ezta egongo); baiña arerioak iokatu baiño lenago, Errege moltsoturik geldituten dala ikusi-ezkero, eskualdia ezereztu ta Errege iagon-eragin al izango dau.

OGETABAKARRENA
Errege uste uste barik moltsoan eskualdi batzuetan geldituezkero, arerioak, dakusanean, iagon edo zaindu eragiteko eskubidea dauko, eta eskualdia ezereztutekoa bere bai, baldin egiña balego.

OGETABIGARRENA
Errege erabili dabenak, arerioak moltsoan dagoala esan dautsalako, olan eztala, eskualdia ezereztu al izango dau.

OGETAIRUGARRENA
Geienean edozeiñ uts edo bako onduten da arerioak iokatuta gero, eta orduan ezta iokaldia ezereztu bear.

OGETALAUGARRENA
Ez Errege ez Gei bat ez bat ezin erabili direanean, Errege moltsoan itši barik, iokoa parra dago.

OGETABOSKARRENA
Laukidian Errege bat bakarrik geldituten danean, iokoa parra dago edo eztau iñok irabazten, irurogei iokaldiren barruan eriotzea emon ezpadautso arerioak; baiña zeinbaturiko iokaldiak baiño eztabe balio izango.

OGEITASEIGARRENA
Ezbai guztiak argitaratuko dira arau onek diñoenez, eta iokolarien eritšiak bardiñak ezpadira, lekukoak erabagiko dabez (I).

—————-

Ajedrezko arau onek obeto adierazoteko oarrak.

Aldatu, erderaz enrocar.
Aldapena, erderazko enroque.
Arau, regla.
Arauz, conforme a regla.
Arauga, irregularmente.
Egiune, contrato. Berba zaar ederra da au.
Eskualdi, jugada.
Gei, pieza.
Iiuti (Markiña-aldean), (Oñati-aldean akiti), salto.
Laukitšu, casilla.
Laukidi, tablero.
Lekukoak, los testigos. Lapurtarren berbea da au.
Moltsoa, jaque, cerco. Lelon erezi entzutetsuak dakar.
Nontzat izan egin, echar a suertes.
Obaari, ventaja. Goi beia bere esaten da.
Parra, bola-tokietan ez galdu ez irabazi adierazoteko esaten da. Ajedrezean erderaz tablas esaten dabe.

Oar onetako berba guztiak esaten dira. Ajedrezeko berbak adierazo eragiteko, eztoguz ezetan ez biortu, ez eten, ez laburtu, ez nasaitu bear izan.

“Ajedrez-iokoa ikasi nai dabenentzat geure adiskide batek liburutšu bat bialdu dausku. Euskalzalen euslai, gure badabe, duarik bialduko iake bana, eskatuezkero”.

[Amaierako oharra: Azkuek moltsoa aipatzen du jaque edo xake adierazteko, “Lelon erezi entzutetsuak dakar” gehituta. Leloren kantuaz ari da, Ibarguen-Cachopin kronikan (1558-1610) bildutako kantu apokrifoaz. Bertan xake adierazteko motsoa agertuz gero, xakeari buruzko euskarazko lehengo aipamena litzateke, Landuccirenaren ondoan. Ezinbestean, beraz, kantura jo dugu. Ahapaldi honetan ageri da: “Ychasotati/ eta leorres/ ymyny deusco/ molsoa”. Julen Arriolabengoak 2006an aurkeztu zuen Ibarguen-Cachopin kronikari buruzko doktorego tesia, edizioa eta azterketa eginez, Joseba Lakarraren zuzendaritzapean. Arriolabengoaren hitzetan, “molsoa latineko multo-tik letorke eta ‘talde handia’ edo ‘lagun askoko taldea’ esan nahi du. Berez, molso edo moltso maiz azaltzen da mendebaldean multzo hitzaren sinonimo moduan, eta Larramendik emandako adieren artean ‘pelotón de soldados’ ageri da (OEH XII: 527). ‘Blokeo’ adiera duela esango nuke nik”. Alegia, erregea itsasotik eta lehorretik inguratu eta blokeatu dutela adierazteko modua da motsoa ipini diotela esatea. Azkueren errotakoa da esamoldea xake taulara eramatea eta jaqueren baliokidetzat proposatzea, Leloren kantuan ez baita xake jokoaren inolako aipamenik].