[49] Jaque aldizkaria. Dendaostean leundutako bitxia.

Xakearen lehen sukarraldiarekin batera XIX. mendearen erdialdean xakeari buruzko agerkariak zabaltzen hasi zirenetik, etenik gabe loratu ziren aldizkari espezializatuak, batez ere hedadura handiko hizkuntzetan.

Bobby Fischerrentzat Shakhmatny Bulletin (1955-1990) errusiarra zen xakeari buruzko aldizkari onena. Kasparoventzat, berriz, 1966an Belgradon plazaratu zen eta oraindik ere argitaratzen den Chess Informant.

Informatika xakera heldu zenean erabat aldatu zen partidak biltzeko modua, eta gaur egun, ChessBase eta The Week In Chess bezalako datu baseak dira erabilienak partidak aztertzeko. Hala ere, oraindik argitaratzen dira xakeari buruzko aldizkari espezializatuak, noski, partidez gain xakearen inguruko albisteak, erreportajeak, elkarrizketak eta gainerakoak bilduta.

Londresen 1881ean sortutako British Chess Magazine da irauten duen zaharrena, garai berrietara behar bezala moldatuta. Baina bada kalitate handiko beste hainbat aldizkari ere munduan barrena. Horien artean, 64 (Errusia), Chess Life (AEB), New in Chess (Herbehereak), Peón de Rey (Herrialde Katalanak), Europe Échecs (Frantzia) eta Schach Magazine 64 (Alemania) dira salduenak. Moskun, Crossvillen, Amsterdamen, Bartzelonan, Londresen, Parisen eta Berlinen plazaratzen dira hurrenez hurren, eta mundu osoko irakurle askoren orubeak dira, xake garaikidearen nondik norakoak ezagutzeko.

Garai batean Donostian zegoen orube horietako bat: Jaque aldizkaria. Xakeari buruzko gaztelerazko aldizkari garrantzitsuena ez ezik, mundu osoko garrantzitsuenetakoa ere izan zen. 1971ko urtarrilean argitaratu zuen lehen zenbakia, eta 666 zenbaki gehiago plazaratu zituen, 2013aren hasieran desagertu zen arte.

Jose Maria Gonzalezek (1925-1985) sortu zuen aldizkaria, eta lehenengo urteetan bera izan zen editorea eta zuzendaria. Lanbidez bitxigilea zen Gonzalez. Universo bitxi-denda zuen Donostia erdigunean, Loiola kaleko 13. zenbakian. Baina xakea zen haren pasio handiena. FIDEren Nazioarteko Epailea ere izan zen. Xakeari buruzko aldizkari baten hutsunea sumatu, Jaque sortu eta bitxi-dendaren ganbara eta dandaostea bihurtu zuen aldizkariaren egoitza eta erredakzioa, hain gustukoak zituen Paxton zigarro mentolatuen ke artean.

Lehen 189 zenbakiak Donostian argitaratu zituzten, Txuri-Urdiñ grafikan, baina Gonzalez hil ondoren Madrilera eraman zuten aldizkaria. Azken urteetan jabea aldatu eta gero, berriz, Paiportan izan zuen egoitza, Valentzian.

Hasieran Donostiako Udalaren laguntza izan zuen aldizkariak, eta lehen hamabost zenbakietan Donostiako argazkiek hartu zuten azala, goitik behera. Zortzigarren zenbakian egin zuten salbuespena, aldizkaria Getariako moilaren argazkiarekin aurkezteko. Azalaren diseinua aldatuta, 16. zenbakian hasi ziren xake jokalariak erakusten. Lehen emakumea, berriz, 28. zenbakian eraman zuten azalera: Ruth Cardoso brasildarra izan zen. Hego Ameriketako txapelduna.

Jaque sutautsa bezala zabaldu zen xakearen munduan. “Gure aldizkaria 83 herrialdetara iristen da”, irakur zitekeen 8. zenbakitik aurrera kredituetan. Irakurleak ez ezik, ordezkaritzak, kolaboratzaileak eta banatzaileak ere izan zituen munduko hainbat herrialdetan, eta goi mailako xake jokalarien erreferente nagusienetakoa bihurtu zen, teknologia garatzearekin batera sarean datu baseak zabaldu eta partidak aztertzeko moduak erabat aldatu ziren arte.

Arduradunak ahalegindu ziren aldizkariari eusten eta haize berrietara egokitzen. En Jaque irratsaioa ere sortu zuten 2011n, aldizkariaren osagarri modura, baina ez zuten asmatu, eta azkenean aldizkariaren agurra iragarri zuen Yago Gallach editoreak 2013ko urtarrilean, 40 urteko ibilbideari amaiera emanez.


Honaino iritsi bazara eta xakea gustukoa baduzu, hemen benetako harribitxia:
‘Jaque’ aldizkariaren ehunka zenbaki sarean, PDFan:
· Jaque aldizkaria. 001 zenbakia.
· Jaque aldizkaria. 002 zenbakia.
(…)
Nahikoa da estekan ageri den amaierako zenbakia aldatzea, nahi den PDFra heltzeko:
Adibidez, kopiatu honako esteka zure nabigatzailean:
https://www.olimpbase.org/leagueES/Jaque/Jaque%20N%C2%B0%20002.pdf
Eta estekan, amaierako 002 beharrean, idatzi 003, edo 004, 112, 200, 600 edo nahi duzun zenbakia, alegia.
Ez daude zenbaki guztiak, baina bai gehienak. Ehunka zenbaki PDFan. Gozatu!

[48]. Leontxo Garcia Olasagasti: pasioa xakearen arabera.

Karpovek eta Kasparovek 1984tik aurrera jokatutako Munduko Txapelketaren final haiek oihartzun handia izan zuten hedabideetan, eta horrek milioika lagun zaletu zituen xakera, 1972an Spasskiren eta Fischerren arteko lehiak bezala.

Telebisten kirol emankizunetan eta egunkarien orrialdeetan lekua zuen xakeak, eta garai hartan ugaldu egin zen xakeari buruzko kazetaritza, ordura arteko aldizkari espezializatuetatik hedabide orokorragoetara pausoa emanez.

Leontxo Garcia Olasagasti (Irun, 1956) kazetariaren lana urte haietan hasi zen hedatzen eta gero eta jende gehiagorengana iristen. Londresen eta San Petersburgon jokatu zen Munduko Txapelketa hobekien landu izanaren saria eman zion Sobietar Batasunak 1986an, eta hurrengo urtean Espainiako Telebistaren berriemailea izan zen Sevillan jokatu zen Munduko Txapelketan, Kasparovek koroa eskuratu zuen partida erabakigarrian TVEren audientzia 13 milioi ikusleraino igota.

Garciak eskolan ikasi zuen xakean, hamabi urterekin, baina ez zion arreta berezirik eskaini. Jolas bat gehiago besterik ez zen. Handik bost urtera, ordea, 1972ko uztaileko egun euritsu batean, eguraldiak lagunen hondartzarako ohiko plana zapuztuta, beraien eskolan sortu berria zuten xake elkartera gonbidatu zuen adiskide batek: Irungo La Salle Xake Elkartera. Leontxo orduan sorgindu zuen xakeak, eta harrezkero ez zaio apaldu sukarra. Hiru urte geroago Gipuzkoako txapelduna zen, 19 urterekin, eta 1981ean FIDE Maisua (FM) izatera iritsi zen.


[Leontxo Garciaren lehen kolaborazioetako bat, Jaque aldizkarian, 1979ko ekainean].

Hortik gora, Nazioarteko Maisua (IM) izateko bidea egiten ere hasi zen, baina 1983an Deia egunkariak zeharo aldatu zuen Garciaren bizitza. Ordurako, garai hartan Donostian argitaratzen zen Jaque aldizkarirako hainbat kronika idatzi zituen irundarrak, batez ere jokatzen zituen txapelketen ingurukoak. Deia egunkariak, ordea, Londresera bidali zuen, Munduko Txapelketaren finalaurrekoetara, Kasparov-Kortxnoi eta Smyslov-Ribli partiden berriemaile izan zedin. Leontxok berak behin baino gehiagotan kontatu du Bilbotik Londreserako hegaldian zein zuen kezka nagusia: nola lortu kirol orrialdeak irakurtzen zituen ohiko irakurleak orrialdea ez pasatzea xakeari buruzkora heltzean. Bazekien nola ez zuen lortuko behintzat: “Ez nuen lortuko defentsa siziliarraz hitz eginez”. Beraz, xakeari buruzko kronikak munduaren isla ziren kontuekin eta geopolitikarekin uztartzea erabaki zuen: Kortxnoiren eta Kasparoven aholkularien artean Park Lane hotelean aurkitu zuen ezusteko giro adeitsua, Gerra Hotzaren ingurukoak, eta antzekoak. Horrek kateatu zituen irakurleak, xake partiden eta mugimenduen kontakizunak baino gehiago.

Gustura aritu zen lan horretan. Kronika haiei esker xakea jendarteratzeko modua aurkitu zuen, eta ohartu zen jokatzea baino nahiago zuela xakeari buruz idaztea eta xakearekiko pasioa zabaltzea. Laster utzi zion txapelketetan parte hartzeari, eta kazetaritzan egin zuen bidea: Deia egunkaritik France Presse eta EFE agentzietara, La Gaceta del Norte egunkarira, gero Cadena SER irratira, RTVEra eta, azkenik, El País egunkarira. Tartean, 1991-2001 urteen artean Jaque aldizkariaren zuzendaria ere izan zen. TVEn 39 ataleko En Jaque saioa zuzendu eta aurkeztu zuen, eta Kasparovekin batera 64 faszikulu eta 25 bideo zituen La pasión del ajedrez bilduma ere ekoitzi zuen. 1999an Nazioarteko Xake Federazioaren Urrezko Liburuan sartu zuten, “xakearen garapenari egindako ekarpen bikainagatik”.

Gaur egun, 40 urteko ibilbidea eta gero, xakeari buruzko kazetaritzaren erreferente nagusienetakoa da Leontxo Garcia. Ehun herrialde baino gehiagotara bidaiatu du xakearen harira, mundu osoko goi mailako xake jokalariek ezagutzen dute, eta harreman estua du horietako askorekin. Atsedenik gabe, El País egunkariaren webgunean jarraitzen du lanean, El rincón de los inmortales izeneko kaieratik eta sare sozialetatik xakearen historiako partida ederrenak eta kontu berezienak aletuz.


[Gari Kasparov eta Leontxo Garcia, elkarrekin, batetik besterako hamaika hegaldietako batean.
Argazkia: Leontxo Garcia/elordenmundial.com].

Xake irakaslea ere bada, eta bateko eta besteko egitasmoak sustatuz aritzen da, batez ere xakea eskoletara eta adinekoengana helaraztea erraztu nahian. Besteak beste, Nazioarteko Xake Federazioaren Xakea eta Hezkuntza batzordearen aholkularia da, eta lau haizetara zabaltzen du xakeak haur eta gazteen garapenean duen eragina. Baita alzheimerrari aurre egiteko adin batetik aurrerakoen garunetan duen eragina ere. Horiek eta xakeari buruzko askoz kontu gehiago izan ohi ditu hizpide munduan barrena ematen dituen hitzaldietan. Ajedrez y ciencia, pasiones mezcladas (2013) liburuan ere bildu zituen, beste hainbat gairekin batera.

Erreferentziak:
· Garcia, Leontxo: El rincón de los inmortales.
· Garcia, Leontxo: Ajedrez y ciencia, pasiones mezcladas. Editorial Crítica, 2013.
· Garcia, Leontxo: El ajedrez es el mejor gimnasio para la mente. Hitzaldia. 2018.
· Moreno, Blas: Leontxo García: la política internacional sobre un tablero de ajedrez. elordenmundial.com, 2017-03-10.
· Xakearen nondik norakoak, Jon Esturo eta Leontxo Garciaren eskutik. ETB, Helmuga, 2019-12-12.

[47] Karpov-Kasparov, 1984. Lehia estuaren hamarkada.

Anatoli Karpoven eta Gari Kasparoven artean 1984tik aurrera izandako lehia da xakearen historian orrialde gehien bete dituena. Bataren eta bestearen aldekoek zuria eta beltza bezala bereizi zituzten bien ezaugarriak eta dohainak, babestu nahi zutenaren arketipoak sortzeraino nolabait.

Karpov. Errusiar petoa. Azal zuria eta eite gaztainkara. Sobietarren batasuna Errusia handiaren erdigunetik ulertzen zuena. Kremlinen aldekoa. Botere errusiarraren laguna. Apala. Adeitsua. Xakean, boa sugea esaten zioten, aurkaria oharkabean hertsatzeko eta ito arte estutzeko zuen estilo zuhurragatik. Zlatousteko boa. Errege zuria.

Kasparov. Kaukasiarra. Azerbaijandarra, zehazki. Azal iluna. Beltzarana. Sobietarren batasuna, ulertzekotan, aniztasunetik eta periferian zeuden herrialdeen ekarpenetik ulertzen zuena. Botere errusiarrarekiko kritikoa. Errebeldea. Marmartia. Izaera zakarrekoa. Xakean ere estilo erasokorra zuen, eta ogroa deitura geratu zitzaion. Bakuko ogroa. Errege beltza.

Osagai horiekin ekin zioten 1984ko irailean Munduko Txapelketaren finalari, elkarren aurka, Moskun. Karpovek Fischerren aurka jokatu gabe eskuratu zuen koroa 1975ean, baina Kortxnoiri aurre eginez defendatu eta irabazi zuen 1978an eta 1981ean. Beraz, ikusmina handia zen.



Irabazlea izendatzeko Nazioarteko Xake Federazioak zehaztutako sistema ere berria zen, eta giltzarria izan zen final hura maratoia bihur zedin: sei partida irabazi behar ziren munduko txapelduna izateko, eta berdinketek ez zuten kontatzen.

Karpovek hartu zuen aurrea: 4-0, bederatzigarren partidarako. Kasparov, ordea, ez zegoen amore emateko, eta gogor ahalegindu zen. Berdindu egin zituzten hurrengo 16 partidak. Karpov, ordea, 5-0 aurreratu zen 27. partida irabazita. Kasparov amiltzear egon zen, baina 32. partidan lehen garaipena lortu zuen: 5-1. Handik aurrera, lehia estutzen eta estutzen joan zen, eta sei hilabetean dozenaka partida jokatu ondoren, Kasparov markagailua iraultzen ari zen: 5-3.

Karpovek koroa galtzeko aukera ikusi zuten errusiarrek, eta 1985eko apirilaren hasieran Nazioarteko Xake Federazioaren ordezkariek ezusteko erabakia jakinarazi zuten, Moskuko hotel garestienean isilpeko hainbat bilera egin ondoren: etena egitea eta Munduko Txapelketaren finala irailera atzeratzea. Hedabideen aurrean emandako azalpena: norgehiagoka erresistentzia proba bihur zedin saihestea, beste kirolen aldean xakean irabazteko garrantzitsuagoak diren gainerako arloei eustearren. Adimena, taktika, estrategia eta sormena lehenestea, erresistentzia fisikoa beharrean. Erabakiak bi jokalariak zeharo haserretu zituen, eta batak besteari leporatu zion markagailuan eragiteko maltzur aritzea eta hariak isilpean mugitzea, lehia eteteko.




[Kasparov eta Karpov, Moskuko Txaikovski antzokian, 1985eko azaroaren 9an. Argazkia: Miroslav Zaj].

Ikusmina biderkatuta, 1985eko irailean ekin zioten berriro finalari, Moskun bertan, Txaikovski antzokian. Markagailua hutsera itzultzea, irabazlea izendatzeko sistema aldatzea eta ohikoa erabiltzea erabaki zuen FIDEk: 24 partida jokatu beharko zituzten, eta puntu gehien lortzen zituena izango zen munduko txapelduna. Lehia benetan estua izan zen, baina azken partida erabakigarrian etsi eta amore eman zuen Karpovek. Xakeak munduko txapeldun berria zuen: Gari Kasparov. 22 urte zituen. Harekin, belaunaldi aldaketa iritsi zen sobietarren xakera, eta herrialdean mamitzen hasita zegoen aldaketaren ikur ere bihurtu zuten askok garaipen hura eta irabazlea.

Hurrengo urteetan tentsioak gora egin zuen maila politikoan, eta xake taulan ere islatu zen giroa. Munduko Txapelketaren hurrengo finaletan ere aurkari izan baitziren Karpov eta Kasparov, 1986an, 1987an eta 1990ean. Tartean, espioitza kontuek, salaketek eta gainerakoek ere lekua izan zuten, eta horiek erabat areagotu zuten ikusmina, mundu osoan. Berlingo Harresia 1989ean bota zuten, Sobietar Batasuna kolokan zegoen, eta Kasparov zen “Perestroikaren enbaxadore kulturala”, bere hitzetan. Final haiek, beraz, pasioz jarraitu zituzten milioika lagunek, xakea munduan gertatzen ari zenaren ispilu bilakatuta.

Lehia ezin estuagoak izan ziren final guztiak, eta berdin amaitu ziren denak: azken partiden azken jokaldietan Kasparovek irabazita, alde handirik gabe. Dena ilun ikusten zuen askotan, etsita, basorik ez berdatzen, baina azkenean garaipena heltzen zitzaion, buztinetik sortua bezala, Karpovi hatzetatik ihes egiten zion bitartean.

Errusiarrak 1994an atera zuen arantza, Linaresko Nazioarteko Txapelketan, Espainian. Ez zen Munduko Txapelketa, baina Karpoventzat mendeku gozoa izan zen garai hartan gailurrean zegoen Kasparov mendean hartzea eta txapelketa alde handiarekin irabaztea.


[Anatoli Karpov eta Gari Kasparov, 2009an].

[46] Lurralde berrietara iristeko mapak

Xake nobela idatzi baino lau urte lehenago, Stefan Zweig idazle austriarrak Magellan. Der Mann und seine Tat (1938) historia liburua argiratu zuen, Magallanesen biografia eta 1519tik 1522ra itsasoetan barrena munduari itzulia eman zion gaztelarren espedizioaren kronika ederra bilduz. Joan Sebastian Elkano liburuaren amaiera aldera soilik agerrarazi zuen egileak, eta ez nolanahi, gainera. Noizbait Magallanesi aurre egin ondoren hark hasitako balentriaren aintza guztiarekin geratu zen traidoretzat baizik. Getariarrarentzat mesprezu hitzak ditu Zweigek, behin baino gehiagotan.

Liburu hark eragin handia izan zuen Gari Kasparoven izaeran eta xakean jokatzeko moduan. Izan ere, haurra zenean aitak liburu haren pasarteak irakurri zizkion, eta Kasparoven hitzetan, “esploratzaile handi haien bidaien arrastoari jarraitzea bihurtu zen gure denborapasa gustukoena”. Beraz, sei urte bete zituenean mundu-bola oparitu zioten gurasoek, eta “laster mundu osoko herrialdeen hiriburuen izenak nekizkien. Benetan gertatutako abentura haien kontakizunek edozein ipuinek baino gehiago liluratzen ninduten. Egundoko ausardia behar zen horrelako bidaiei ekiteko lehenengoa izatean, eta istorio haiek nire aitzindari izaera hauspotu zuten. Aurrera egiteko, bide berriak zabaldu eta aurkitu nahi nituen. Horrela, xakean egin dudan ibilbidean barrena, erronka eta bide berriak bilatu izan ditut beti, lehenago beste inork urratu gabekoak”.

Xakean daitezkeen marka gehienak hautsi, urte askoan munduko txapelduna izan eta 2005ean jokalari profesional modura erretiratu ondoren, How life imitates chess (2007) liburua plazaratu zuen Kasparovek. Xakean gailurrera heltzeko zerk balio izan zion kontatu zuen eta, bizitzak xakea imitatzen duelakoan, helburuak lortzeko eta arrakasta lortzeko aholkuak gehitu zizkion. Liburu hartan aritu zen bide berrien ahalmenaz.

Kasparoven arabera, “esploratzaile handien eta enperadoreen garaia pasatu da, baina aurkitu gabeko lurraldeak geratzen dira oraindik. Gure mugak eta gure bizitzen mugak azter ditzakegu, eta horretarako ezinbestekoa da ohiko bideetatik aldentzea”. Areago ibiltzea. Urrunago. Gorago. Askeago. Hegan egitea. Bide berriak zabaltzea, munduari buelta eman ahal izateko: “Teorian, ordu erdian edonork ikas dezake xakean jokatzen, eta arauak berdinak dira gizon, emakume eta haur guztientzat. Baina arauetatik harago lehen pausoa ematen dugunean, ordea, arauen arabera mugitzeaz soilik kezkatzeari uzten diogunean, gainerako guztiengandik bereizten gaituzten patroiak sortzen hasten gara”.

Hortik aurrera, sormena, erabakiak hartzeko gaitasuna, heziketa eta logika elkartzen dira, eta norberaren estiloa mamitzen da. Estilo hori izaeraren eta psikologiaren isla denez, xakea bitarteko egokia da horietara heltzeko, aztertzeko edota horietan eragiteko. Kasparoven iritziz, esaterako, estiloan eragiteko ezinbestekoa da heziketa, besteek egin dutena ezagutzeko eta egin daitekeena aurreikusteko. Aurrera egiteko eta lurralde berrietara iristeko mapak edukitzea, alegia.

“Xakean esan ohi da plan eskas bat izatea hobea dela planik ez izatea baino. Urrats bakoitzak, erantzun bakoitzak, erabaki bakoitzak, ongi aztertutako estrategia baten parte izan behar du. Bestela, helburuak zehaztu gabe ibiliko gara, eta gure erabakiak erantzun hutsak izango dira, aurkariaren inguruan bueltaka, noraezean, gure bidea eta estiloa sortu beharrean. Mugimendu onenak, beti, gertatzea nahi duguna gerta dadin egiten direnak dira”.


[Gari Kasparov. Argazkia: Erick W. Rasco, The Thalks].

Erreferentziak:
· Kasparov, Gari: How life imitates chess. William Heinemann, 2007.
· Zweig, Stefan: Magellan, Conqueror of the Seas. Zweig Press, 2007.

[45] Gari Kasparov. Errege beltza.

Anatoli Karpoven izena Gari Kasparoven ibilbidearekin lotuta geratu da ezinbestean. 1984az geroztik jokatu zituzten munduko lau txapelketen finaletan, bakoitzak Sobietar Batasunarekiko zuen ikuspegia osagai esanguratsua izan zen, eta tentsioa xake taulan ez ezik maila politikoan, adierazpenetan eta epaileen erabakietan ere islatu zen.

Gari Kimovitx Weinstein Bakun jaio zen, Azerbaijango hiriburuan, Kaspio itsasoaren magalean, 1963ko apirilaren 13an. Klara Xagenovna Kasparian armeniarra zuen ama. Aita, berriz, Kim Moisejevitx Veinxtein errusiarra. Haurrak zazpi urte zituenean hil zen aita, leuzemiak erasanda, eta amaren abizena hartu zuen semeak. Arazoak saihestearren, aita judua zela ezkutatu eta amaren abizen armeniarra apur bat errusiartu zuten: Kasparov.

Xakean aitarekin ikasi zuen, eta gurasoak laster ohartu ziren egundoko gaitasuna zuela, xakearekin lotutako ariketak edo mansubatak ebazteko zuen erraztasunagatik. Aita hil zenean, beraz, seme bakarra xakean gailurrera iristeko trebatzea erabaki zuen amak, eta ahal zuen guztia laguntzea horretan. Ez zuen hutsik egin.


[Gari Kasparov, 11 urte zituenean, 1974an].

Sobietar Batasunean ohikoak ziren haurrak eta gazteak sortzaile edo kirolari gisa zailtzeko zentroak. Horietako 3.500 inguru zituzten lurralde osoan barrena. Baita Bakun ere, eta amak hara bideratu zuen Gari Kasparov, zazpi urte zituenean. Ederki moldatzen zenez, hamar urte zituenerako Mikhail Botvinniken xake eskolaren ateak zabaldu zizkioten, eta laster gailendu zen bateko eta besteko partida, erakustaldi eta txapelketetan. Sobietar Batasuneko txapelketa, esaterako, 1976an irabazi zuen lehen aldiz gazteen mailan, 13 urterekin. Hurrengo urtean, bigarren aldiz.

Harrezkero, mugarik gabe egin zuen gora. 1978an Sokolskiren Oroimenezkoa irabazi eta maisu titulua eskuratu zuen, eta Sobietar Batasuneko txapelketarako sailkatu zen, 15 urte besterik ez zituenean. Bi urte geroago irabazi zuen gazteen arteko munduko txapelketa, eta 18 urterekin lortu zuen Nazioarteko Maisu Handia izendapena. Gailurrera 1984an hurbildu zen, Hautagaien Txapelketa irabazi eta Munduko Txapelketaren finalean Anatoli Karpovi koroa kentzeko aulkia lortu zuenean.

Xakea eta politika

Luzea bezain gogorra izan zen Moskun 1984an hasi eta hurrengo urtean amaitutako norgehiagoka hura, baina azkenean, 1985eko azaroaren 9an Gari Kasparovek irabazi zuen Munduko Xake Txapelketa. 22 urte zituen. Besteak beste, munduko txapeldun gazteena bihurtu zela nabarmendu zuten hedabideek, eta urte askoan eutsi diote kontu horri, Maia Txiburdanidze georgiarrak 17 urterekin lortu zuela ahaztuta eta isilduta. Genero kontuak eta emakumeen ikusezintasuna, beste behin ere.


[1985ean koroatu zen, Munduko Txapelketa irabazita, 22 urterekin].

Karpoven eta Kasparoven arteko lehia estuak atal berriak izan zituen, eta Munduko Txapelketaren hurrengo finaletan ere aurrez aurre izan ziren biak: 1986an (Londres-San Petersburgo), 1987an (Sevilla) eta 1990ean (New York-Lyon). Alde handirik gabe, baina azkenean Kasparovek irabazi zituen guztiak.

Sobietar Batasuna urmeldu eta desagertu zen garaiarekin bat egin zuten norgehiagoka haiek, eta horrek politikoa ere bihurtu zuten lehia. Karpov sobietarren boterearen eta batasunaren aldekoa zen bitartean, Kasparov aldaketaren aldeko ikurra bihurtu baitzen.

Sobietarren sistema politikoa eta ekonomikoa aldatu nahian, Alderdi Komunistaren barruan Perestroika izeneko mugimendua abiarazi zuen Mikhail Gorvatxov idazkari nagusiak, eta merkataritza erreformak sustatu zituen. Horiek eragin handia izan zuten ordura arte sozialistak izandako Sobietar Batasuneko 15 errepublika federatuetan, eta gatazka soziala, politikoa eta ekonomikoa hauspotu zuten, azkenean zenbait errepublikek batasunari uko egin, independentzia aldarrikatu eta 1991n ofizialki Sobietar Batasuna desagertu arte.

Munduaren begietara, Karpov Errusia handiaren eta Sobietar Batasunaren ordezkaria izan zen. Kasparov, aldiz, 1991n independentzia aldarrikatu zuen Azerbaijango errepublikan sortutakoa, aldaketak askatasuna zekarrela sinetsi zuena eta sobietarren botereari aurre egin ziona.

1980ko hamarkadan Alderdi Komunistako kidea eta Komsomol gazte erakundeko ordezkaria izan zen, Karpov bezala. 1990ean, ordea, alderdia utzi eta bidelagun izan zen Errusiako Alderdi Demokrataren sorreran. Gerora, urte askoan hainbat koalizio eta fronte osatzen aritu zen, eta 2007an Beste Errusia koalizioaren izenean Errusiako lehendakaritzarako hautagai izateko asmoa ere agertu zuen, beti ere Vladimir Putin presidenteari aurre eginez. Urte hartan bertan atxilotu egin zuten koalizioaren mitin batean, eta bost egun egin zituen kartzelan. 2012an ere atxilotu zuten, Pussy Riot musika taldearen aurkako epaiketaren atarian, punk-rock talde feministaren alde agertu zenean. Gaur egun, mendebaldeak hauspotuta, Errusiako presidentearen aurkari eta oposizioko kide sutsuenetakoa izaten segitzen du.


[Kasparov atxilotu eta kartzelaratu egin zuten 2007an, Beste Errusia koalizioren mitin baten ostean].

Gailurrean, bide berrien bila

Xakeari dagokionez, inoiz sortu den jokalari onena da askorentzat. Hainbat aldiz munduko txapelduna izateaz gain, ELO puntuen sailkapenean lehen postuan denbora gehien eman duen jokalaria ere izan da. 1986tik 2005era eutsi zion lehen postu horri. Gainera, 1999ko uztailean 2.851 puntura heldu zenetik, xakearen historian ELO puntu gehien lortu izanaren marka ere ezarri zuen, Magnus Carlsen norvegiarrak 2012an gainditu zuen arte. Olinpiar Jokoetan ere urrezko hamabost domina irabazi zituen, taldeka zein bakarka: lehen zortziak Sobietar Batasunaren izenean eta, hura desagertu ostean, beste zazpi Errusiaren izenean.

Gailurrean egon zen bitartean, bidegabea iruditzen zitzaiona salatu eta irauli behar zuela sinetsita, politikan ez ezik xakean ere ezarritako arauei aurre egiten ahalegindu zen, eta urte askoan gorabehera ugari izan zuen, batez ere Nazioarteko Xake Federazioarekin. Lehen aldiz Munduko Txapelketa irabazi ondoren hasi zen haserretzen FIDErekin. Urte batzuk geroago, maisu handiek baldintza hobeak merezi zituztelakoan, Xakearen Elkarte Profesionala sortu zuen 1993an, eta bi aldeen arteko harremanak zeharo ozpinduta, Kasparovek sortutako elkartea ere Munduko Xake Txapelketa antolatzen hasi zen. Horrek zeharo zatitu zuen goi mailako xakea, eta arrakala erabatekoa izan zen, ekaitza apaltzeko ahaleginen ondoren 2006an urak bere onera itzularazi zituzten arte. Gerora, zatiketa hura sortu izana bere ibilbidean egindako akatsik handiena dela adierazi izan du Kasparovek.


[Gari Kasparov, 1997an, Deep Blue ordenagailuaren aurkako lehiarako entrenamendu saioetan. Argazkia: Ted Thai].

Bide berriak zabaltzeko ahaleginean, berariaz xakean jokatzeko sortutako ordenagailuen aurka lehiatzen ere aitzindaria izan zen, eta oihartzun handia izan zuten munduko txapelduna izan zen bitartean ordenagailuen aurka onartu zituen erronkek. Deep Thought (1989), Deep Blue (1996, 1997), Deep Junior (2003) eta X3D Fritz (2003) ordenagailuen aurkako norgehiagokak izan ziren sonatuenak, eta ikusmin handia eragin zuten, gizakiek sortutako makinek munduko xake jokalari onena mendean hartzea mugarria baitzen adimen artifizialaren historian. Deep Blue ordenagailuak Kasparovi irabazi egin zion 1997an, eta handik sei urtera jokatutako bi norgehiagoketan ere berdinketaraino estutu zuten.


[Ikusmin handia sortu zuen Kasparoven eta IBMren Deep Blue ordenagailuaren arteko lehiak, 1997an].

Gainerakoan, urte haietan xake taularen aurrean ez zuen aurkari askorik izan, eta nazioarteko hainbat txapelketa irabazi zituen batean eta bestean. Goi mailako beste hainbat jokalarik bezala, ordea, aitakeriaz hitz egin zuen emakumeen gaitasunaz. Judit Polgar gailentzen hasi zen urteetan, esaterako, honakoa esan zuen hungariarrari buruz: “Xakerako talentu handia du, baina azkenean emakume bat da, eta ez dago borroka luze batean iraun dezakeen emakumerik”. Polgarrek 2002an irentsarazi zizkion hitzak, Errusia Munduaren Aurka izeneko txapelketan Kasparov mendean hartu zuenean (hemen partida ikusgai).

Arrakastaren marka eta amaren galera, erbestean

Goi mailako xake jokalari eta profesional modura erretiratzea erabaki zuen 2005ean, eta harrezkero politikan, idazten eta xakea sustatzeko ekimenetan aritu da. Liburugintzan arrakasta handiko egilea da, eta xakearen inguruko 30 bat liburu argitaratu ditu. Xake ikasgaiak (1997), Nire aitzindari handiak (2003-2006) izeneko bilduma mardula eta Xakeak bizitza nola imitatzen duen (2007) dira horien artean ezagunenak.

Nolabait, Gari Kasparov marka bihurtu da mendebaldean. Kondaira bizirik dago, eta xakearen historiako jokalari handienetakoa izateaz gain, arrakasta lortzeko eredutzat eta demokraziaren aldeko ekintzailetzat aurkezten dute hedabideek edota hitzaldiak ematera gonbidatzen duten enpresarien elkarteek.

Klara Xagenovna Kasparian, Gari Kasparoven ama, 2020ko abenduaren 25ean hil zen, Moskun, 83 urterekin, COVID-19ak erasanda. Alargun geratu zenetik, semearen orube sendoena eta zorrotzena izatea erabaki zuen, eta munduan barrena haren bidaide izan zen askotan, txapelketa edo ekitaldi garrantzitsuenetan bertatik bertara babestuz. Elkarrekin ez zeudenean, amari deitzen zion Kasparovek nonbaitera heldu orduko, ongi iritsi zela esateko. Hala ere, ama agurtzera, hiletara eta ehorztera ez zen joan Moskura. Gaur egun nazioartean Vladimir Putinen aurkari sutsuenetakoa izateak segurtasun neurriak muturreraino zorroztera eraman du, eta errusiarren zerbitzu sekretuek edonoiz pozoinduko duten beldur da. Horregatik, ez du inon ezer jaten eta edaten erabateko konfiantzako lekuetan ez bada, eta ez du sekula bidaiatzen Errusiako Aeroflot hegazkin konpainiaren hegaldietan.


[Klara Xagenovna Kasparian, semearekin].


[Klara Xagenovna, Gari Kasparoven ama, 1985ean. Argazkia: Maria Moreno/El País].

Beldur horren eraginez, erbestean bizi da. Neguan New Yorken, eta urtaro eguzkitsuenetan Kroazian, kostaldeko Makarska herrian duen etxean. Lehendik ere han igaro ohi zituen udak, Adriatiko itsasoaren eta Biokovo mendien magalean. Gainera, 2014az geroztik kroaziar herritartasuna eta pasaportea du. Izan ere, Sobietar Batasunarekin batera Jugoslavia ohia ere amildu eta Kroaziak independentzia aldarrikatu zuenean, Kasparov munduko txapelduna zen, eta babes handia eman zion herrialdeari. Harrezkero, kroaziarrentzat askatasunaren bidean eskua luzatu zien laguna da Kasparov, eta esker onez itzuli diote garai hartan jasotako babesa.


[Gaur egun Kroaziako herritartasuna du Gari Kasparovek, eta Makarskan bizi da].


[Kroaziako kostaldean dago Makarska, Adriatiko itsasoaren eta Biokovo mendien magalean].

[44] Liburuak, zigiluak eta beste bilduma batzuk

Xakean lortutako munduko txapelketez eta garaipenez gain, Anatoli Karpovek baditu beste marka batzuk ere. Munduan barrena xakearekin lotuta argitaratu diren zigiluen eta liburuen bilduma garrantzitsuenetakoak dituen laguna da, eta Errekorren Guiness Liburuan ere ageri da, egun bakar batean liburu gehien sinatu eta eskaini izanagatik.

Mexiko Hirian xake festa handia antolatu zuten 2006ko urriaren 22an, partida bizidunekin, egun osoko egitarau oparoarekin eta munduko zenbait marka hausteko asmoarekin. Zokaloa 64 laukitan zatitu eta milaka xake taularekin bete zuten plaza, eta 13.500 jokalari aritu ziren aldi berean, mundu osotik joandako 700 maisuren aurka. Karpov izan zen ohorezko gonbidatua, eta 1.951 liburu sinatu zituen. Zehazki, gaur egun Donostian bizi den eta bertan errotuta dagoen David Llada (Pravia, 1978) kazetariak idatzitako Anatoli Karpov. El camino de una voluntad biografiaren aleak izan ziren, antolatzaileekin adostuta. Kazetari eta argazkilari asturiarraren liburua, beraz, berezia eta estimu handikoa da Karpoventzat, fisikoki xakeari buruzko 15.000 ale inguruko bere liburutegian bat gehiago besterik ez den arren.

Vasily Panoven lehen bi liburuak oparitu zizkiotenetik etenik gabe hazten eta hazten joan da Karpoven liburutegia, eta gaur egun xakeari buruzko munduko liburutegi handienetakoa du, 15.000 ale baino gehiagorekin. Bildumazale amorratua da Karpov, eta 70eko hamarkadaren hasieran Tigran Petrosian lagunaren etxaldean xakeari buruzko liburutegia eta xake jokoen bilduma ikusi zuenean sortu zitzaion haien antzekoak osatzen hasteko gogoa. Harrezkero ez da gelditu, eta xakeari buruzko milaka liburu bildu ditu, ehunka xake taula, joko eta xakearekin lotuta munduan zehar aurkitzen joan den guztiarekin batera.

Karpoven liburutegiak erakusten du xakeari buruzko liburuak askotarikoak direla, eta milaka izan arren beti sortuko dela berriak eta ezberdinak idazteko aukera, amaiezina baita ekarpen, gai, ikuspuntu, hizkuntza, asmo eta hartzaileen araberako emaria. Xake partida baten antzera, alde batetik edo bestetik hasi eta milioika aldaera izan ditzake xakeari buruzko liburu batek, hautatzen denaren eta kontatu nahi denaren arabera.

Hala ere, Karpoven bilduma garrantzitsuena eta estimatuena ez da xakeari buruzko liburuena. Zigiluena baizik. Alexander Kolixkin auzokideak kutsatu zion zigiluak biltzeko zaletasuna, eta urteek aurrera egin ahala erabateko pasioa bihurtu zen hura Karpoventzat. Xakeari esker munduan barrena bidaiatzeko aukera baliatuz, bilduma handitzen eta osatzen joan da bizitzan zehar. Gaur egun, mundu osoko zigilu bilduma garrantzitsuenetakoa du, bai kopuruagatik eta baita zigiluen berezitasunengatik ere, eta bereak dira xakeari buruzko eta Olinpiar Jokoei buruzko zigiluen bilduma garrantzitsuenak.

Xakeari buruzko zigiluei dagokienez, edonon edonoiz argitaratu izan diren guztiak omen ditu jasota. Adituen arabera, kalkulaezina da Karpoven jabetzako zigilu guztien balioa, eta hainbat herrialdetako bankuen gordailuetan ditu gordeta. Tartean, baita batean eta bestean bere omenez plazaratutakoak ere.















Erreferentziak:
· Llada, David: Karpov, el camino de una voluntad. Madril: Dilema Editorial, 2006.
· Winter, Eduard: Chess and Postage Stamps.

[43] Anatoli Karpov. Errege zuria.

Nina Grigorievnak lantokian ezagutu zuen Eugeni Stepanovitx. Zlatoust hirian bizi ziren, Errusian, Ural mendien magalean. Metalgintzaren abaroan hazi eta garatu zen Zlatoust, hasieran ezpatak eta kanoiak landuz, eta geroago altzairuaren inguruko industriaren baitan, batez ere nekazaritzarako makineria eta erlojuen edo armen piezak ekoitziz. Bi lankideak ezkondu egin ziren, eta Larissa alabaz erditu eta sei urtera berriro ere haurdun geratu zen Nina. Zazpi hilabete geroago jaio zen bikotearen bigarren haurra: Anatoli Eugenevitx Karpov, 1951ko maiatzaren 23an.

Zazpikia izateak, ordea, eragina izan zuen haurraren osasunean. Birikak eta arnas aparatua erabat garatu gabe munduratu izana arrastaka eraman behar izan zuen haurtzaroan, eta lehen urteetan medikuek kezka ere agertu zuten hain ahul ikusten zuten haur hura aurrera egiteko gai izango ote zen. Gainera, 1957an istripu larria izan zuen Uralen magalean zegoen Kixtimgo zentral nuklearrak, eta erradioaktibitate asko eta altua zabaldu zuen ehunka kilometrora, airea, lurra, lakuak eta inguruetako hiriak kutsatuz. Hondamendi nuklearra handia izan bazen ere, Sobietar Batasunak ezkutatu egin zuen istripua, eta 1962an beste isuri bat izan zuen zentralak. Kutsadura Zlatoust hirira ere heldu zen, eta hark areago erasan zuen lehendik ere ahula zen Anatoli Karpov haurraren osasuna.

Xakea babesleku

Eri eta makalduta, askotan etxean sartuta eman behar izaten zituen egunak eta egunak. Ordurako, ordea, xakean aurkitu zuen babesa. Aita lagunekin xakean ikusten zuen, eta lauzpabost urte zituenean haiei begira ikasi zituen lehen mugimenduak. Laster hasi zen aitarekin jokatzen, baina ez zuen batere gustukoa galtzea, eta negar egiten zuen galtzen zuenean. Aitak, ordea, ondo hezi zuen: galtzean negar eginez gero inork ez zuela berarekin jolastu nahi izango, eta negar egin beharrean egindako akatsetatik ikasteko esan zion. Haserrea iraultzen hasteko. Malkoak laia bihurtzeko. Zutitzeko. Irabazteko.

Vasily Panov xake jokalari eta kazetariak oinarrizko partida hasierei buruz idatzitako liburua oparitu zion garai hartan aitak, eta Anatolik gustura errepasatzen zituen orrialde haietan bildutako hasierak edo irekierak. Zazpi urte bete zituenean, berriz, egile beraren beste liburu bat oparitu zioten: Capablancaren biografia eta hautatutako partida onenak. Egunak eman zituen liburu harekin, partidak irakurriz, errepasatuz eta ikasiz, eta ohartzerako hasi zen aita mendean hartzen.

Aitarekin nahikoa ez eta eraikin bereko Alexander Kolixkin auzokidearekin hasi zen xakean. Karpoven gaitasunarekin harrituta, auzokideak Zlatousteko lantegi baten xake elkartera eraman zuen, eta zazpi urterekin han hasi zen lehen txapelketak jokatzen eta irabazten. Hamar urterekin, Sobietar Batasuneko eskolarteko txapelketako jokalari gazteena zen, eta hamabirekin maisu handi izateko sobietarren hautagai gazteena. Garaipenek eta ibilbide labur bezain harrigarri hark arreta piztu zuten kirol arduradunen artean, eta Mikhail Botvinniken xake eskolan lekua izatea lortu zuen.

Ikasleek postaz jasotzen zituzten xakeari buruzkoak, mugimenduak, partidak, taktika, estrategia eta gainerakoak aletuz, eta urtean bi aldiz Moskun elkartzen ziren, eskolan oporrak zituztenean. Xake eskolako ikasleen udalekuak izaten ziren. Haietan, 1963ko udan, Botvinnik bera izan zen Karpoven irakaslea, eta hura mugarria izan zen orduan 12 urte besterik ez zituen jokalariaren ibilbidean.

Handik aurrera gora eta gora egin zuen. Hamabost urterekin maisua izatea lortu zuen, 1966an. Geroago gazteen arteko munduko txapelketa irabazi zuen, eta 1970ean maisu handia (GM) izendatu zuten. Karpoven xakea eta gaitasuna Capablancarenarekin alderatzen hasi ziren kazetariak eta adituak.

Xakerako denborak eta prestaketa zorrotzak, ordea, ez zuten ikasketak alde batera uztera bultzatu. Bigarren Hezkuntza ohorezko matrikularekin amaitu ondoren, Ekonomia ikasketak egin zituen, hasieran Moskuko Unibertsitatean eta ondoren Leningradokoan, eta 1972an doktoretza tesia aurkeztu zuen: “Denbora librea eta bere garrantzia ekonomia sozialistan”. Tesian ez zuen xakea aipatu ere egin. Ikasketei ez ezik militantzia politikoari ere eskaini zion denbora, garai hartan Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistaren Batzorde Nagusiko kidea eta alderdiaren Komsomol gazte erakundeko ordezkaria izan baitzen.

Fischerren koroa Karpoventzat

Boris Spasskik urte hartan galdu zuen munduko txapelketa, Bobby Fischerren aurka. Hura kolpe handia izan Sobietar Batasunarentzat, eta Spasski bazterrera uzteko eta Fischerri koroa kentzeko hautagai berriaren bila hasi ziren sobietarrak. Horretarako, Sobietar Batasuneko Xake Federazioak txapelketa antolatu zuen 1973an, Moskun, eta handik atera zituen 1974ko Hautagaien Txapelketarako jokalariak. Spasski eta gainerako aurkariak mendean hartuz eta partidak irabaziz, batean eta bestean aurrera egin zuen Karpovek, eta Hautagaien Txapelketako finalera heldu zen, Viktor Kortxnoi (1931-2016) errusiarraren aurka.

Langileen semea, azkarra, errusiar petoa, gaztea eta komunista zen Karpov. Sobietar Batasunak ohorea berreskuratzeko nahi eta behar zuen modukoa. Beraz, sobietarrak laster hasi ziren hura esne mamitan zaintzen. Baita Hautagaien Txapelketan ere, nabarmen samar, eta horrek haserretu egin zuen Kortxnoi, biak errusiarrak izan arren batek abegi eta laguntza gehiago izan zuela iritzita. Lehia oso estua izan zen bi sobietarren artekoa, eta azkenean Karpov heldu zen Munduko Txapelketaren finalera.

Ongi zainduta eta mimatuta, Bobby Fischerri aurre egiteko gogor prestatu zuten, baina ez zuen izan aukerarik estatubatuarrarekin jokatzeko. Xakearen historia da: Fischerren baldintzak, eskaerak, beldurrak eta marmarrak ez zituen onartu Nazioarteko Xake Federazioak eta, Munduko Txapelketaren finaleko partida bakar bat jokatu gabe, Anatoli Karpov izendatu zuen munduko txapeldun, 1975eko apirilaren 3an.

Erabakiak lurrikara eragin zuen nazioartean, bai kirol arloan eta baita politikan ere. Baina ez zegoen aurrera egiteko beste modurik. Fischer ez zen mugitu bere lekutik eta baldintzetatik, eta adostasunera heltzeko ahalegina egin arren, azkenean FIDEk erabakia hartu eta jakinarazi egin zuen. Karpov, ordea, suminduta zegoen. Fischerri xakean irabazita lortu nahi zuen koroa, eta hurrengo bi urteetan ahalegindu zen estatubatuarra konbentzitzen. Lau aldiz elkartu ziren, Tokion, Madrilen, Kordoban eta Washingtonen, baina ez zuen lortu Fischer xake taularen beste aldean esertzeko baldintzak adostea.

Arantza atera eta munduko txapelduna eskubide osoz zela erakutsi nahian, Karpovek ahalik eta nazioarteko txapelketa gehien jokatu zituen 1975etik aurrera. Baita irabazi ere.

Koroa Munduko Txapelketaren finalean defendatzeko aukera, berriz, 1978an izan zuen lehen aldiz. Viktor Kortxnoi izan zuen ostera ere aurkari. Sobietarrekin zeharo etsita eta haserretuta, Kortxnoik 1976an Sobietar Batasunetik ihes egin zuen, hasieran Herbeheretara, gero Alemaniara eta azkenik Suitzara. Sobietar Batasuneko txapelketa lau aldiz irabazitakoa zen, eta sobietarren taldearekin baita sei aldiz Xake Olinpiar Jokoak ere. 1974an Karpoven aldean jasandako tratuaren ondoren, ordea, atzerriko zenbait hedabidetan plazaratu zuen haserrea, eta giroa ozpintzen joan Kortxnoiren eta sobietarren artean. Azkenean, herrialdetik alde egitea erabaki zuen. Beraz, 1978ko Munduko Txapelketaren finalean Karpoven aurrean eseri zenean, berriro ere ikusmina handia zen. Aurrez aurre lehiatu behar zuten Alderdi Komunistaren aldeko munduko txapeldunak eta sobietarrentzat zizarea bihurtu zen disidenteak.


[Viktor Kortxnoi eta Anatoli Karpov, aurrez aurre].

Baguion jokatu zen final hura, Filipinetan. Hiru hilabete iraun zuen, eta xake taulatik kanpo film baterako moduko hainbat osagai izan zituen, espioitza kontuak, parasikologoak, hipnotizatzaileak, salaketak eta gainerakoak elkartuta. Zehazki, final hartan oinarrituta, La Diagonale du fou (1984) filma zuzendu zuen Richard Dembok, eta nazioarteko film onenaren Oscar saria eskuratu zuen hurrengo urtean. Adibide bakar bat jartzearren, Karpovek partidetan jogurtak jateko zuen ohituraz hitz egin daiteke. Kortxnoik horrelakorik ez onartzeko eskatu zuen, jogurtak sobietarren ezkutuko kodeak zirelakoan: Karpovi partidaren une batean ekartzen zioten marrubi zaporeko jogurtak mugimendu zehatz bat egin behar zuela adieraziko zukeen. Banana zaporedun jogurtak, aldiz, aurrez adostutako beste mugimendu bat, eta abar. Azkenean, jogurtak partidaren hasieran soilik baimendu zizkion epaileak Karpovi.

Xake taulan, berriz, lehia oso estua izan zen. 32 partida jokatu zituzten, eta Karpovek puntu erdiagatik soilik irabazi zion Kortxnoiri: 16,5 eta 15,5. Ohore guztiekin egin zioten harrera munduko txapeldunari Sobietar Batasunean.

Handik hiru urtera ere Viktor Kortxnoi heldu zen Munduko Txapelketaren finalera, eta koroa haren aurka defendatu behar izan zuen berriro Karpovek. Meranon jokatu zen 1981eko final hura, Italian. Sei partida irabazi behar ziren, eta Baguion baino askoz errazago gailendu zen Karpov. 6-2 irabazi zion Kortxnoiri.


[Anatoli Karpov eta Salvador Dali, 1979an, New Yorken].

Baina Kasparov iritsi zen

Hiru urte geroago, ordea, Sobietar Batasunean bertan loratutako eta sendotutako aurkaria izan zuen Munduko Txapelketaren finalean: Gari Kasparov. Xakearen historian ez ezik kirolaren historian ere oihartzun handiena izan duen norgehiagoka bihurtu zen bi sobietarrek 1984etik aurrera izandakoa. Fischer eta Spasskiren artekoak 1972an izandako ikusmina eta oihartzuna gainditu zuen, besteak beste xake taulak berriro ere mundua ulertzeko modua eta politika islatu zituelako.


[Gari Kasparov eta Anatoli Karpov, 1984an, Moskun, Munduko Txapelketaren finalean].

Kasparovek irabazi zuen Moskun 1984an hasi eta 1985ean amaitu zen Munduko Txapelketa, eta koroari eutsi zion 1986, 1987 eta 1990eko txapelketetan ere, guztietan finalean Karpov aurkari zuen bitartean. Kasparov, ordea, Nazioarteko Xake Federazioarekin haserretu zen xake jokalariek baldintza hobeak merezi zituztela iritzita, Xakearen Elkarte Profesionala sortu zuen, eta hura ere Munduko Xake Txapelketa antolatzen hasi zen, arrakalak eta zauriak zabalduz. Zatiketa giro hartan, munduko xake txapelketa bikoiztuta antolatu eta jokatu zen, 2006an berriro ere biak bateratu ziren arte.

FIDEk antolatutako Munduko Txapelketan, Karpovek 1993an berreskuratu zuen koroa, eta munduko txapelduna izan zen 1999ra arte. Urte hartan, ordea, kanporaketak lehen partidatik jokatu behar zituela erabaki zuten antolatzaileek. Karpovi ez zitzaion batere gustatu erabakia, eta ez aurkeztea erabaki zuen. Beraz, 1975ean munduko txapela eskuratu zuen modu berean galdu zuen 1999an: partida bakar bat ere jokatu gabe. Ordurako, zatiketak eta gaiztotutako giroak distira guztia apaldu zioten tituluari.

Karpovek batean eta bestean xakean jokatzen jarraitu zuen, baita nazioarteko txapelketetan eta erakustaldietan ere, baina gainerako lanei eta zaletasunei denbora gehiago eskaintzea erabaki zuen. Harrezkero, Ekonomiako irakasle katedraduna Moskuko Unibertsitatean, UNICEF agentziaren ordezkari Europan, edota Txernobilgo istripu nuklearraren biktimei laguntzeko nazioarteko elkartearen lehendakari izan da, besteak beste.

Hainbat liburu ere idatzi eta argitaratu ditu, xakearen ingurukoez gain arrakasta izateko bideei buruzkoak eta memoriak ere plazaratuz. Urte askoan bildumagile sutsua ere izan da, eta xakeari buruzko zigiluen eta liburuen munduko bilduma handienak osatu ditu. Gaur egun, Vladimir Putin Errusiako presidentearen Errusia Batua alderdiko kidea eta parlamentaria da, eta xakea eskoletan zabaltzeak dituen onurez hitz egiten du aukera ematen dioten leku guztietan. Baita Euskal Herrian ere. Besteak beste, Atarrabian, Donostian eta Bilbon izan da, zenbait aldiz.


[Anatoli Karpov, gaur egun. Argazkia: David Llada].

Erreferentziak:
· Dembo, Richar: La Diagonale du fou (1984). Filma, osorik (jatorrizko bertsioan, frantsesez, gaztelerazko azpitituluekin).
· Karpov, Anatoli: Chess is My Life. Pergamon Press, 1979.
· Llada, David: Karpov, el camino de una voluntad. Madril: Dilema Editorial, 2006.
· Llada, David: Karpov on his biggest pleasure in life. chessbase.com, 2018-07-18.
· Panov, Vasily: Basics of Chess Openings (Kurs debiutov).
· Panov, Vasily: Selected games of Capablanca (Capablanca: Biographiya i 64 izbrannii partii).
· Roshal, Alexander: Anatoly Karpov: Chess Is My Life. Oxford: Pergamon Press, 1979.
· Schonberg, Harold C.: Cold War in the Wordl of Chess. The New York Times Magazine, 1981-09-27.

[42] Maia Txiburdanidze. Sormenari zabaldutako leihoa.

Gaprindaxvilik 1978an galdu zuen koroa, orduan 17 urte besterik ez zituen Maia Txiburdanidzek mendean hartu zuenean, Munduko Txapelketan.

Zortzi mende lehenago, Tamar Georgiakoa erreginak xakea hedatu zuen bere erreinupean, eta ezkontza doteak xake joko banarekin osatu behar zirela agindu zuen, emakumeek jokatzea sustatuz. Georgiarrek eutsi egin zioten ohitura hari eta, beraz, Sobietar Batasunean xakea eskoletan eta langileen artean ereitea erabaki zutenean, mendeetan zehar ongarritutako lurra aurkitu zuten. Georgiarrek pasioz bizi zuten xakea, eta Nona Gaprindaxvili gailurrera iristeak areagotu egin zuen lilura hura, haren emaitzek eta garaipenek eragin handia izan baitzuten XX. mendearen bigarren erdialdean Georgiako emakumeen artean, xakearekiko sukarra hauspotzeko.

Maia Txiburdanidzek, esaterako, giro hartan ezagutu zuen xakea. Kutaisin jaio zen, Georgiako hiri zaharrean, 1961eko urtarrilaren 17an. Kaukasoko mendien magalean, zortzi urte zituenean ikasi zuen xakean, eta haurtzaroan orduak eta orduak eman zituen xake taularen aurrean. 12 urterekin liluratuta zituen entrenatzaileak, eta Jugoslaviako txapelketa batera bidali zuten Georgiako Xake Federazioaren izenean. Hasieran, antolatzaileak harritu egin ziren, neska hura bidalita georgiarrak nahastu egin zirelakoan, adinagatik, baina laster ohartu ziren ezetz, Vlasta Macek Jugoslaviako txapeldunari 4-0 gailendu zitzaionean. “Fischer txikia” izendatu zuen Jugoslaviako hedabideetan.

15 urterekin emakumeen arteko Sobietar Batasuneko txapelketa irabazi zuen junior mailan, eta 16 urterekin kategoria nagusian gailendu zen. Estilo erasokor eta gordinarekin, Hautagaien Txapelketan aurkariak alde batera uztea lortu zuen, eta Munduko Txapelketaren finalera heldu zen, Nona Gaprindaxvili herrikidearen aurka. Irabazi egin zuen, eta xakearen historiako munduko txapeldun gazteena bihurtu zen, 17 urterekin.


[Maia Txiburdanidze, xakearen historiako munduko txapeldun gazteena. 17 urterekin lortu zuen lehen aldiz Munduko Txapelketa irabaztea. Argazkia 1984ko da. Volvograden. Egilea: Nekrasov/Sputnik].

Emakumeentzat soilik ziren txapelketetan parte ez hartzea erabaki zuen orduan, eta munduko txapelketak eta olinpiar jokoak kenduta, genero bereizketarik gabeko txapelketetan soilik aritu da harrezkero.

Medikuntza ikasketei ekin zien 18 urterekin, eta horrek xakean aritzeko eta entrenatzeko denbora zeharo murriztu zion arren beste lau aldiz irabazi zuen Munduko Txapelketa, Nana Alexandria, Irina Levitina Elena Akhmilovskaya eta Nana Ioseliani mendean hartuta. 1991n galdu zuen titulua, Xie Jun txinatarraren aurka. Medikuntzaz gain, georgiera eta grekera zaharra ere ikasi zituen, eta georgieraz ez ezik, errusieraz, ingelesez eta alemaneraz ere hitz egiten du.

Txiburdanidzeren talentuaz harago, xake taulan erakusten duen sormenerako gaitasuna aipatzen dute adituek eta kazetariek. Ez da harritzekoa, horrek lotura estua baitu Kutaisiko txapeldunak xakea ulertzeko duen moduarekin: “Xakea batez ere artea da, eta xakearen alderdi sortzailea interesatzen zait gehienbat”. Horregatik, ahal duen heinean, gaur egun ere sormenari leihoak zabaltzen jarraitzen du, atsedenik hartzeko asmorik gabe.

Mendebaldean oihartzun handirik izan ez badu ere, sorlekuan behintzat aitortza jaso du, eta askotan omendu dute izandako ibilbideagatik, lortutako guztiagatik eta emakumeen eskubideen alde egindako urratsengatik. Horrelakoetan, Txiburdanidzek beti ere bidelagunak gogoratu ohi ditu, bereziki taulakideak izan dituen Nona Gaprindaxvili, Nana Alexandria eta Nana Ioseliani herrikideak, mendeetan zehar xakean aritu diren emakume georgiarren oinordekoak direlakoan.


[Nana Alexandria, Nona Gaprindaxvili, Maia Txiburdanidze eta Nana Ioseliani, gaur egun, Glory to the Queen dokumentalaren fotograma batean].

Laurek xakeari eta emakumeen ahalduntzeari egindako ekarpena Glory to the Queen (2020) dokumentalean bildu zuten iaz Tatia Skhirtladze eta Anna Khazaradze zinema zuzendariek.

 

Erreferentziak:
· Khazaradze, Anna & Skhirtladze, Tatia: Glory to the Queen. 2020.
(Nona Gaprindaxvili, Maia Txiburdanidze, Nana Alexandria eta Nana Ioselianiri buruzko dokumentala).
· Scala, Eduardo: “Maia Chiburdanidze”, in El juzgador de Ajedrez. Bartzelona: Ediciones Ardora, 2014.

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[41] Nona Gaprindaxvili. Genero bereizketarik gabe, gailurrean.

Mundua Spasskiren eta Fischerren arteko norgehiagokari begira zegoen garaian, Nona Gaprindaxvili georgiarrak laugarren aldiz irabazi zuen Munduko Xake Txapelketa. Hark, ordea, mendebaldean ez zuen izan oihartzunik eta hedabideen arretarik. Batetik, sobietarrak mendean hartzea ezinezkoa zirudielako. Bestetik, ez zuelako izan maskulinitateak eraikitako aldarerik.

Gaprindaxvilik 1962an irabazi zuen lehen aldiz Munduko Txapelketa, Elizabeta Bikova errusiarrari gailenduta. Bobby Fischer Kanadako CBC telebistan elkarrizketatu zuten orduan, eta honakoa esan zuen: “Emakumeak xake jokalari beldurgarriak dira. Suposatzen dut ez direla hain azkarrak. Ez dut uste kontu intelektualetan nahastu beharko luketenik. Etxeko kontuetara soilik mugatu beharko lukete”.
(Hemen ikus daiteke elkarrizketaren zati hori)

Hitzak esanguratsuak dira, eta balio dute xakean jokatzen zuten emakumeen inguruan garai hartan zeuden aurreiritziak ulertzeko eta maisu handiek ere azpiratze sistema nola elikatzen zuten ikusteko. Horren ondorioa baitzen gero bazterkeria eta ikusezintasuna, batez ere mendebaldean. Horiei aurre eginez, ordea, Fischerri hitz horiek irentsarazteko moduko ibilbidea eta emaitzak izan zituen Nona Gaprindaxvilik 1960ko eta 1970eko hamarkadetan.



[Nona Gaprindaxvilik 21 urterekin irabazi zuen lehen aldiz Munduko Txapelketa].

Gaprindaxvili Georgiako Zugdidi hirian jaio zen, 1941eko maiatzaren 3an. Bost urte zituenean ikasi zuen xakean, anaia zaharragoekin, eta hamar urte geroago dagoeneko Georgiako txapelduna zen. Hogei urterekin, berriz, Hautagaien Txapelketa irabazi eta Munduko Txapelketaren finalera heldu zen. 1962an irabazi zuen lehen aldiz, eta beste lau aldiz eutsi zion tituluari, 1978an Maia Txiburdanidze herrikideak kendu zion arte.

Lehenago, xakearen historian mugarriak izan diren zenbait marka ezarri zituen. Lone Pineko nazioarteko txapelketan, esaterako, 45 gizon eta hainbat maisu handi hartu zituen mendean, eta genero bereizketarik gabeko naziorteko xake txapelketa bat irabazi zuen lehen emakumea izan zen. Hurrengo urtean, berriz, emaitzengatik Nazioarteko Xake Federazioak ematen duen Maisu Handia (GM) titulua lortu zuen, titulu hori eskuratu zuen lehen emakumea bilakatuz. Sobietar Ba]]tasuneko txapelduna ere izan zen bost aldiz, eta sobietarren izenean hamar aldiz irabazi zituen Xake Olinpiar Jokoak.


[Gaprindaxvili, 1965ean, 28 gizonezkoren aurkako aldibereko erakustaldian].

Erretiratzeko asmorik gabe, bizitza osoa eman du xakea batez ere gazteen eta emakumeen artean sustatzeko ekimenak lagunduz, eta gaur egun ere gustura segitzen du horretan, 79 urterekin. Covid-19ak urrundu du partidetatik eta erakustaldietatik, baina pandemia apaltzean itzultzeko irrika adierazi du hedabideetan, “xakea baita nire bizitza energiaz betetzen duena”.

Gainera, The Queen’s Gambit telesailean ere aipatu dute. Zazpigarren eta azken atalean, Beth Harmon errusiarren aurka ari denean, irrati esatariaren ahotsa pasatzen da lehen planora: “Sobietarrentzat, Harmonen maila ezin da haienarekin parekatu. Segur aski Laevek ez zuen denbora askorik galduko partida hau prestatzen, Elizabeth Harmon ez baita beraien arabera garrantzitsutzat har daitekeen jokalaria. Egia esan, nobedade bakarra bere sexua da, nahiz eta Errusian ez den kasu bakarra. Hor dago Nona Gaprindaxvili ere, munduko txapelduna, gizonen aurka inoiz aritu ez den arren”.

https://www.youtube.com/embed/gUB6P59CUko

Datua okerra da, eta bi esalditan bi akats ihesi zaizkie gidoilariei. Gaprindaxvili sobietarren izenean aritu zen, baina georgiarra da, ez errusiarra. Bestetik, gizonen aurka askotan aritu zen eta askotan irabazi zuen. Akatsak akats, ordea, aipamenak Gaprindaxviliren xakearekiko interesa areagotu du mendebaldean. Azken hilabeteotan, esaterako, asko hitz egin eta idatzi da Beth Harmon pertsonaia noren ibilbidean oinarrituta dagoen, eta batez ere Nona Gaprindaxvili gogoratu dute batean eta bestean, Vera Mentxik eta Judit Polgarrekin batera.


[Gaur egun ere, 79 urterekin, xakean jarraitzen du Nona Gaprindaxvilik, batez ere xakea gazteen eta emakumeen artean sustatzeko ekimenak lagunduz].

Erreferentziak:
· Hudoon, Fatima: The real – Life Queen’s Gambit: how Georgian Nona Gaprindashvili conquered the chess World. The Calvert Journal. 2020-11-27.
· Bideoa: Nona Gaprindashvili / Beth Harmon – The Queen’s Gambit.

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[40] Spasski-Fischer, 1972. Mundua Islandiara begira.

Mendebaldeko kulturan xakea hedatzeko hiru mugarri izan dira: Spasskik eta Fischerrek 1972an jokatutako munduko txapelketa, Karpoven eta Kasparoven arteko norgehiagoka eta The Queen’s Gambit telesaila. Hirurek milioika lagunen arreta piztu dute mundu osoan, eta xakea sustatzeko bidelagun izan da bakoitza bere garaian.


[Bobby Fischer eta Boris Spasski].

Spasskiren eta Fischerren artekoa erabat baldintzatu zuen Sobietar Batasunaren eta AEBen arteko lehiak, eta munduak ere horrela ikusi zuen final hura: xake taula Gerra Hotzaren borroka zelaia bihurtuta. Komunismoa eta kapitalismoa aurrez aurre.

Sobietarrek xakean zuten nagusitasuna islatzen zuen Spasskik. Eskola sobietarraren oinordekoa zen, eta partiden mugimendu, aldaera eta aukera guztiak azken milimetroraino aztertzen zituen aholkulari talde sendoa zuen atzean. Kontrola, zorroztasuna eta makinaren hoztasuna erakusten zuen, baina dotorea, hezia eta adeitsua zen.


[Boris Spasski].

Bobby Fischer, aldiz, zeharo bestelakoa zen, eta ez zegoen asmatzerik nondik aterako zen. Lotsatia eta beldurtia zen, baina finala hasterako bereak eta bi egin zituen, Nazioarteko Xake Federazioarekin baldintzak adostu ezinik: non, nola, noiz, zenbat partida, zenbateko saria, telebista eskubideen ehunekoa eta gainerakoak adostea eromena izan zen antolatzaileentzat. Azkenean, kontu guztiak zeharo lotu gabe geratu ziren arren, heldu ziren oinarrizko adostasunera, eta finala Islandian jokatzekotan geratu ziren, Reikiavik hiriburuan. 24 partida jokatu beharko zituzten, ohi bezala garaipen bakoitzeko puntu bat eta berdinketa bakoitzeko puntu erdia kontatuz. 1972ko uztailaren 2an hastekoa zen lehia, mundu osoko 300 kazetari bertatik bertara zituztela.

Fischer, ordea, ez zen agertu. Hasieran, 125.000 dolarreko saria izan zen aitzakia, eta hura bikoiztea eta telebista eskubideak gehitzea eskatu zuen. Antolatzaileek babesle pribatuak lortu zituzten, eta ahalegindu ziren eskaerak betetzen. Baina ez zegoen modurik Fischer konbentzitzeko. AEBak lotsagarri ari ziren geratzen munduaren begietan, eta Etxe Zuriarentzat estatu arazoa bihurtu zen hura. Richard Nixon presidenteak esku hartu zuen, eta haren izenean Henry Kissinger estatu idazkariak eta nazioarteko politika arduradunak telefonoz hots egin zion Bobbyri. “Munduko xake jokalari txarrena, munduko xake jokalari onenari deika” ari zela esan, eta Islandiara joateko eskatu zion. Errusiarrei irabazteko, mesedez, AEBentzat egundokoa litzatekeela, eta eskura zuela ohore hura. Saiatzeko. Onena opa ziotela. Azkenean, Brooklyngo apartamentutik atera eta Islandiarako lehen hegazkina hartu zuen Fischerrek.

Bakarrik iritsi zen Reikiavik hiriburuko aireportura. Milaka lagun eta ehunka kazetari zituen zain. Partidak jokatu behar ziren aretoa ikusi zuenean hasi zen berriro aitzakiak ehuntzen: ez zitzaion argia gustatu, eta ezta xake taularen neurria eta irudien tamaina ere. Hoteleko sukaldariarekin, logelarekin eta beste kontu askorekin ere tematu zen, antolatzaileak zoratzeraino, eta partidaren eguna atzeratu egin behar izan zuten. Azkenean, estatubatuarraren gutiziei men egin, eta uztailaren 11n jokatu zen munduko txapelketaren lehen partida, Laugardalshöll estadioan, 5.000 ikuslerentzako gaitasuna zuen aretoan.

Ordua iritsi zenean, ordea, Fischer ez zen agertu. Gertatzen ari zena sinetsi ezinik zegoen mundua. Spasskik lehen mugimendua egin eta bederatzi minutu geroago azaldu zen Fischer. Ondoren, partida erdian haserre zutitu zen, partida filmatzen eta zuzenean mundura zabaltzen ari ziren telebista kameren soinua jasanezina zitzaiola eta haiek kentzeko eskatuz. Antolatzaileek onartu egin zuten eskaera, kazetari errusiarrek eta amerikarrek protesta egin bazuten ere. Fischerrek 56. mugimenduan eman zuen amore, eta Spasskik irabazi zuen partida. 1-0.

Hurrengo partidara ere ez zen agertu, eta zirko ederra sortu zuen telebista kameren harira, haien hotsarekin ezin zela jokatu eta kendu egin behar zirela esanez. Antolatzaileek, ordea, uko egin zioten, eta Spasskiri eman zioten garaipena. 2-0.

Fischerrek hegazkina hartu eta etxera itzuli nahi zuen, baina antolatzaileen eta babesleen presioek, hotelera heltzen ziren milaka telegramek eta gutunek, telefono gorrien eta urdinen dantzak, xake federazioek, gobernuek eta bateko eta besteko deiek atzera eginarazi zuten. Baina aretotik ikusleak kentzea eskatu zuen. Sobietarrak nazkatzen hasi ziren gutizia haiekin guztiekin, baina Spasskik, kiroltasunez, partida kamerarik gabe eta mahai-teniserako erabiltzen zuten gela batean jokatzea onartu zuen. Fischerrek irabazi zuen lehen partida izan zen. 2-1.



Laugarren partida areto nagusian jokatu zuten berriro, eta lehia estutzen joan zen, xake zaleen gozamenerako. Baita hurrengoetan ere. Seigarren partida, esaterako, urrezko hizkiekin idatzita geratu da xakearen historian. Spasski ere liluratu zuen Fischerren perfekzioak eta, partida galtzean, zutitu eta milaka ikusleekin batera txalo egin zion amerikarrari. Egunek, asteek eta partidek aurrera egin ahala, Fischer garaipenera hurbiltzen hasi zen, eta bi partida besterik geratzen ez zirenean, amildegiaren ertzean sentitu ziren sobietarrak. Galtzen ari ziren, eta zilegi ez ziren taktikak erabiltzea eta Spasskiren aulkia manipulatzea leporatu zieten amerikarrei. Antolatzaileek 40. mugimenduan partida gelditu, hurrengo goizera atzeratu, eta sakon aztertu zuten aulkia, X izpiekin eta proba kimikoekin. Bitartean, sobietarren aholkulari denak mugimendu eta aukera posible guztiak aztertzen aritu ziren. Fischer, berriz, bola-jokoan ibiltzera joan zen. Antolatzaileek ez zuten ezer aurkitu Spasskiren aulkian, eta aurrera jarraitu zuen txapelketak.

Hurrengo goizean, ordea, Boris Spasski ez zen agertu partidara. Ezin zuela irabazi esateko eta garaipena Fischerri emateko eskatu zuen, eta 1972ko irailaren 1ean Bobby Fischer munduko xake txapelduna bihurtu zen. Islandiatik itzultzean, ohore guztiekin egin zioten harrera New Yorken, eta benetako izarra bilakatu zen estatubatuarrentzat. Koroatutako peoiak egunkarien eta aldizkarien azalak bete zituen, eta telebista saio ikusienetara eraman zuten. Milioika dolarretara heltzen ziren publizitate eskaintzak ere jaso zituen, baina uko egin zien guztiei, erabiltzen ez zituen produktuak ezin zituela iragarri argudiatuta.

Spasskik eta Fischerrek Islandian jokatutako munduko txapelketari buruzko lan asko argitaratu dira. Horien artean, David Edmonds eta John Eidinow kazetarien Bobby Fischer Goes to War (2004) liburua eta Edward Zwick zuzendariaren Pawn Sacrifice (2014) filma dira nabarmenenak.

Erreferentziak:
· Brady, Frank: Endgame: Bobby Fischer’s Remarkable Rise and Fall—From America’s Brightest Prodigy to the Edge of Madness. Broadway Books, 2011.
· Edmonds, D. & Eidinow, John: Bobby Fischer Goes to War. How A Lone American Star Defeated the Soviet Chess Machine. Harper Collins, 2004.
· Zwick, Edward: Pawn Sacrifice. 2014.

Spasski-Ficher 1972 lehiaren partida guztiak:
· World Chess Championship 1972.

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula