Magnus Carlsen. Handia.

Amaitu berri da Munduko Xake Txapelketa. Nazioarteko Xake Federazioak antolatuta, Dubain 14 partida jokatzekoak ziren Magnus Carlsen norvegiarra eta Ian Nepomniaxtxi errusiarra, bietakoren batek 7.5 puntu lortzera iritsi eta koroa irabazi arte. Gaur arratsaldean gertatu da hori. 11. partidan, estu, amore eman du Nepok eta, gaurko garaipenarekin 7.5 puntuetara iritsi da Carslen. 7.5-3.5 markagailuarekin, beraz, berriro ere Munduko Xake Txapelketa irabazi du.

Carlsenen omenez, txapelduna hobeto ezagutu nahi duenarentzat, ’64 begirada xake-taularen zuri-beltzetan’‘ liburuko 62. atala osorik doakizue hemen: Magnus Carlsen. Handia.

Magnus Carlsen. Handia.
[64 begirada xake-taularen zuri-beltzetan liburuko 62. atala]

Jose Raul Capablanca, Bobby Fischer, Anatoli Karpov, Gari Kasparov ala Judit Polgar. Garai batean, xakearen historiak eman duen jokalari onena zein den galdetuta, hainbat izen agertzen ziren hizpidera, erantzuten zuenaren iritziaren arabera. Gaur egun, ordea, Magnus Carlslenen emaitzek zalantza gehienak desagerrarazi dituzte.

Nazioarteko Xake Federazioak eta Xakearen Elkarte Profesionalak bereizita antolatzen zituzten munduko txapelketak elkartu eta 2006an berriro ere Munduko Xake Txapelketa bateratua antolatzen hasi zirenetik, Viswanathan Anand (1969) indiarrak 2007an kendu zion koroa Vladimir Kramnik (1975) errusiarrari. Ondoren, Anandek bost aldiz eutsi zion tituluari, 2013. urtean Magnus Carlsen iritsi zen arte. Harrezkero, Carslenek marka guztiak hautsi ditu. Xake-jokalari batek sekula izan duen Elo puntu gehien izatera iritsi da eta, tarteka partida batzuk galtzen baditu ere, oraingoz ez dirudi inork itzala egingo dionik azken urteotako munduko txapeldunari.

Sven Magnus Øen Carlsen Norvegia hegoaldeko Tønsberg hirian jaio zen, 1990eko azaroaren 30ean. Hiruzpalau urte zituenerako Sigrun eta Henrik gurasoak ohartu ziren semea berezi samarra zela, eta kezkatu ere egin ziren haurraren garapen psikomotorrarekin, ohiturazko eta oinarrizko trebetasun eta abilezien bidez garatzen diren gaitasun motorrekin arazoak baitzituen. Ez zuen asmatzen aurrera egiten, egin beharrekoa aldez aurretik ikasi eta pentsatu ezean. Mugimenduen analisia lehenesten zuen, espazioaren eta denboraren aldagaiak aldez aurretik neurtuta, eta ondoren egiten zuen aurrera.

Barrura begiratzeko leihoa zabaltzen zuen, eta bere baitan bilduta egoten zen askotan. Lau urte zituenean muntatzeko Lego trena oparitu zioten, eta ez zuen atsedenik izan inoren laguntzarik gabe pieza denak non eta nola elkartu asmatu eta sei ordutan trena muntatu zuen arte. Ondoren etzan egin zen, eta gurasoen arabera beste zenbait ordu eman zituen sabaira begira, trena muntatzeko egindako mugimendu guztiak errepasatzen eta buruz ikasten.

Garai hartan, munduko herrialdeen eta Norvegiako lurraldeen banderak, biztanleen datuak eta armarriak zituen liburu bati begira ematen zituen orduak, eta gurasoak ohartzerako hasi zen batzuk eta besteak sailkatzen, multzoka, beti ere zenbakietan oinarrituta, patroi harrigarriak sortuz: banderan lau kolore zituzten herrialdeak, armarrian hiru zuhaitz, kainoi edo balea zituztenak, eta abar. Zenbakiekiko eta kalkuluak egiteko gaitasun berezia zuela ikusi zuten gurasoek, eta xake jokalari ona izan zitekeela iruditu zitzaien. Era berean, xakea Magnus bere mundutik ateratzeko eta apur bat sozializatzeko egokia izan zitekeen esperantza ere bazuten. Haurrari, ordea, ez zitzaion askorik gustatu joko hura.

Zortzi urte zituenean, ordea, bere kasara hasi zen, eta hortik aurrera haurtzarotik xakean nabarmendu diren txapeldun askoren ibilbidearen antzekoa izan du, baina mugarik gabe. Hamahiru urte zituenean eskuratu zuen Nazioarteko Maisu Handia titulua, eta sasoi hartan aritu zen lehen aldiz Gari Kasparoven aurka. Islandiako hiriburuan izan zen, Reikiaviken, 2004ko martxoan. Berdinketa lortu zuen Carlsenek, ikusleak harrituta eta Kasparov sinetsi ezinik lagata. Merezi du sarean partida haren bideoa bilatzea, errusiarraren aurpegia, keinuak eta gorputz hizkera ikusteagatik soilik. Carlsenek, ordea, irabazi nahi zuen, eta ez zen gustura gelditu. “Haur batek bezala” jokatu zuela adierazi zuen.

Hurrengo urteetan gora eta gora egin zuen, batean eta bestean txapelketak irabaziz, eta 19 urterekin FIDEren sailkapeneko lehen postura heldu zen. Gaur arte. 2013. urtean, berriz, larri bada ere Hautagaien Txapelketan gailendu zen, eta azkenik Viswanathan Anand mendean hartu zuen Munduko Xake Txapelketaren finalean, indiarraren sorterrian bertan, Chennain, Tamil herriaren hiriburuan. 22 urte zituen. Ordudanik, jokatu diren Munduko Xake Txapelketa guztiak irabazi ditu, 2014an (Socchi), 2016an (New York) eta 2018an (London) Viswanathan Anand, Sergei Karjakin eta Fabiano Caruanari gailenduta, hurrenez hurren. Gainera, xake jokalari batek inoiz izan duen Elo puntu gehien izatera ere heldu zen 2014an: 2.882 puntu. Ordura arteko marka Kasparovek zuen, 1999an 2.851 Elo puntuetaraino iritsita.

Bidean, ordea, dena ez da koloretsua izan Magnus Carlsenentzat. Xakean erabat murgilduta eta gehiegitan bere baitan bilduta, eskolako zomorro arraroa sentiarazi zuten ikaskideek, eta horrek are gehiago urrundu zuen ikaskideengandik, garai batean batez ere senideen artera mugatzeraino bere harremanak. Gurasoak bezala Ellen eta Ingrid arrebak ere jarraitzaile sutsuak ditu, eta bizitza osoan etxekoak izan dira Magnusen orubea eta babesa. Munduan barrena ibili dira bostak, batetik bestera, semearen eta anaiaren txapelketen eta egutegiaren arabera.

Gaur egun, Carlsenen inguruan sortutako Play Magnus enpresa taldeak milioiak eta milioiak mugitzen ditu. Mundu mailako marka digitala da, eta xakearen inguruko zerbitzuak eskaintzen ditu, erabiltzaileak beharren arabera sailkatuta eta bezero bihurtuta. Jokoaren ezagutzatik hasi, eta garapena, behaketa, ikasketa, datu baseen kudeaketa, aholkularitza eta entrenamenduak eskaintzen ditu, xake zaleak txapelketetarako ere prestatuz, eskaeraren arabera. Xakean zabaldu duen aro berriagatik eta bere inguruko enpresek mugitzen duten dirutzagatik, Magnus Carlsen munduan eragin gehien duten 100 lagunen zerrendan sartu zuen Time aldizkariak.

[55] Xakea eta zinema. Harreman luze baten gidoia.

The Queen’s Gambit ez da zinema aretoetan estreinatu. Pantaila handian beharrean etxeko sofan ikusi dute mundu osoko milioika lagunek, baina zinemari lotutako sari garrantzitsuak lortzen ari da. Nazioartean, atzerriko hedabideek Los Angelesen duten ordezkaritzak Urrezko Globoak banatzen dituenean hasten da nolabait zinema denboraldia urtero, eta Hollywoodeko akademiak Oscar sariak banatzen dituenean amaitzen da. Bada Urrezko Globoetan bi sarirekin gailendu da aurten The Queen’s Gambit, telebistarako telesail edo film onenaren sariarekin, eta Beth Harmonen rola jokatzeagatik Anya Taylor-Joy gazteak jasotako emakumezko aktore onenaren sariarekin.

Zinemak 125 urte bete zituen iaz, eta urteurrenarekin bat eginez heldu zen xakea fikzioan beste inork baino pantaila gehiagotara eraman duen lana, pandemia betean, pantailen tamainak zinemaren mugak zenbateraino lausotzen dituen hizpide zen garaian. The Queen’s Gambit baino lehen, ordea, xakea osagai edo orube modura duten ehunka film egin dira.


[Humphrey Bogart eta Peter Lorre, Rick eta Ugarte, ‘Casablanca’ filmean, xake taularen inguruan].

Izan ere, xakea mendeetan barrena zabaldu da, eta jendartean errotuta zegoen zinema sortu zenerako eta lehen filmak iritsi zirenerako. Beraz, Lumiere anaiek 1895ean Parisen lehen filma aurkeztu zutenetik, ez zen denbora gehiegi igaro xakea filmetan ikusten hasi zen arte. Zehazki, Robert William Paul zuzendari eta zientzialari ingelesaren A Chess Dispute (1903) film laburra da xakea agertzen den lehen filma. Baita xakeari buruzko lehenengoa ere.

 

Ordudanik, zerrenda oso luzea da. Zinema mutuaren garaian hasi eta gaur egun arte, ehunka baitira xakea zeharka erakusten duten filmak, eta dozenaka xakeari buruzkoak. Beste askotan, berriz, xakea argumentuaren eta bilbearen erdian ageri da. Sarean bada xakea zein filmetan agertu den erakusteko ekimen ederra: auzolanean elikatutako www.chess-in-the-cinema.de webgunea. Mundu osoko xakezale eta zinemazaleen ekarpenari esker 1.873 film ditu bilduta eta kronologikoki antolatuta, film bakoitzaren izenburuarekin, datuekin eta fotogramekin.

Zinemaren eta xakearen arteko harremana aztertzen duten lanen bibliografia ere oparoa da, eta gaiari ertz askotatik hel dakioke. Batetik, irudien edo piezen edertasun estetikoagatik erabili dute xakea. Bestetik, ordea, pertsonaiak eraikitzeko kodea izan da xakea zuzendari askorentzat, batez ere pertsonaiak argiak edo adimentsuak direla erakusteko. Izan ere, xakea mende askoan elitearen, jakintzaren eta estrategiaren jokoa izan dela barneratuta egon da jendartean, eta horri zukua atera dio zinemak. Xakea heldutasun handiko pertsonaiak eraikitzeko erabili du, eta pertsonaia horien inguruan agertu da xakea film askotan. Casablanca (1942), Cape Fear (1962), From Russia With Love (1963), Blade Runner (1982), Dante’s Peak (1997) edo Sherlock Holmes: A Game of Shadows (2011) aipa daitezke, ale bakan batzuk gogoratzearren.

Beste film batzuetan, xakea heriotzaren hurbiltasuna islatzeko ere baliatu dute, bizitzaren amaierari, hilketei edo planik zitalenei lotuta. Askotan, gainera, horiei aurre egiteko gai diren pertsonaien kontua da xakea. Beraz, heriotzarekin eta maltzurkeriarekin, edo horiei aurre egiten dieten heroiekin lotuta ageri da. A Matter Of Life And Death (1946), Angel Face (1952), Det sjunde inseglet (1957), Superman II (1980), X-Men (2000) edo Harry Potter and the Philosopher’s Stone (2001) filmetan, esaterako.

Xakea sentsualitatearen eta erotismoaren osagai modura ere erabili du zinemak, izaretarako bidea girotzeko. The Thomas Crown Affair (1968) filmean xakea zen sua elikatzen zuena, Faye Dunaway eta Steve MacQueen aktoreen arteko sekuentzian. Zinemaren historian geratu zen sekuentzia hori, eta Austin Powers: The Spy Who Shagged Me (1999) komedian parodiatu ere egin zuten.

Xakean aritzen diren ordenagailuak erabiltzea, berriz, ohikoa izan da inteligentzia artifizialaren ingurukoak edota etorkizunean girotutako garaiak erakusteko. Star Trek (1966), 2001: A Space Oyssey (1968) edo War Games (1983) filmetan, adibidez.

Pertsonaiak eraikitzeko kodea edo giro zehatzak sortzeko elementua ez ezik, xakea bera gai nagusia ere izan da hainbat filmetan. Xakeari buruzko film horien artean, Vsevolod Pudovkin zuzendari errusiarraren Shakhmatnaya goryachka (1925) da klasiko ezagunena. Capablancak ere hartu zuen parte xakearen sukarrari buruzko film hartan. Ondoren, Raymond Bernard frantziarraren Le Joueur d’échecs (1927), Wolfgang Petersen alemaniarraren Schwarz und weiß wie Tage und Nächte (1978) eta beste asko heldu ziren.

[Vsevolod Pudovkin zuzendari errusiarraren Shakhmatnaya goryachka – Xakearen sukarra (1925) filmean Capablanca da aktore nagusietako bat].

Horien artean, badira xakearen historian mugarriak izan diren partida edo norgehiagoka handiak islatu zituztenak: Kortxnoi eta Karpoven arteko lehiari buruzko La diagonale du fou (1984) edo Spasski eta Fischerren arteko finalari buruzko Pawn Sacrifice (2014), esaterako. Baita xake jokalari handien bizitzetan oinarritutakoak ere: Belyy Sneg Rossii (1980), Searching for Bobby Fischer (1993), The Dark Horse (2014), Queen of Katwe (2016), El jugador de ajedrez (2017) edo Fahim (2019).

[Spasski eta Fischerren arteko1972ko Munduko Txapelketaren finalari buruzkoa da Pawn Sacrifice (2014) film ederra].

Gainerakoan, Shatranj ke khilari (1977), Fresh (1994), The Luzhin Defence (2000), Joueuse (2009), Brooklyn Castle (2012), Computer Chess (2013) edo Critical Thinking (2020) nabarmentzen dira xakeari buruzko filmen artean, zerrenda asko luzatu daitekeen arren.

Xakearen inguruko dokumentalek aparteko beste atal bat merezi dute, baina Jouer sa vie (1982), Game Over: Kasparov and the Machine (2003), Bobby Fischer Against the World (2011), Brooklyn Castle (2012), Magnus (2016), Judit contra todos (2000) eta Glory to the Queen (2000) aipatzearekin nahikoa izango da.

Erreferentziak:
· Batlle, Guillermo: El ajedrez en la pantalla. 25 films y partidas. Universitat de Barcelona, 2009.
· Basalla, Bob: Chess in the movies. Thinkers’ Press Wonderworks, 2005.
· Jewison, Normal: The Chess game, in The Tomas Crown Affair. 1963.
· Paul, Robert William. A Chess Dispute. 1903.
· Pudovkin, Vsevolod: Shakhmatnaya goryachka. 1925.
· Saunders, Clarissa: Bogie, Chess & Casablanca. Stars and letters, 2016-02-10.
· Urias, Fernando: ‘Ajedrez y cine. Blancas juegan y… ¡acción!’, in Jaque, 366 zbk. 12-13 or. 1993.
· Whiteley, Aliya: What it means when people play chess in the movies. Deen of Geek, 2013-03-07.
· http://www.chess-in-the-cinema.de (ingelesez).
· https://levico.ru/filmy-pro-shaxmaty/ (errusieraz).

[53] Hautazko ikasgaia Nafarroan

Atarrabiako Paz de Ziganda ikastolak zabaldutako bidera eskola asko gehitu da urteek aurrera egin ahala. Europako Parlamentuaren eta Espainiako Kongresuaren erabakiek eskolei eta erkidegoi erraztu egin diete pausoa ematea, eta Nafarroan, esaterako, xakea hautazko ikasgaia da 2018az geroztik, DBHko lehen eta bigarren mailako ikasleentzat. Nafarroako Gobernuaren Hezkuntza Departamentuak eta Nafarroako Xake Federazioaren Begiraleen batzordeak elkarlanean mamitu zuten egitasmoa aurreko agintaldian, nazioarteko maisuen, irakasleen eta xake jokalarien laguntzarekin.

Europako Parlamentuaren adierazpena hartu zuten oinarri, haren arabera xakeak “gizarte-kohesioa eta integrazioa hobetzen” laguntzen baitu. Era berean, “haurraren adina edozein dela ere, xakeak sormena, intuizioa, memoria eta gaitasun analitikoa garatzen laguntzen du, ausardia, motibazioa eta kiroltasuna sustatzearekin batera”. Horrek guztiak “berrikuntzan eta irakaskuntzan modu positiboan eragiten duten tresnen alde aritzeko” Nafarroako Gobernuak hartutako konpromisoekin bat egiten duelakoan, bideari ekitea erabaki zuten. Hezkuntza kontseilariaren arabera, “ikerketa eta aditu asko dago xakeak dituen onura pedagogikoen inguruan, eta horregatik egin nahi dugu xakea eskoletan sartzeko ahalegin sendo hau”.

Elkarlanari izaera formala eman zioten, eta lanerako batzordea osatu, material didaktikoa sortu eta irakasleak formatu zituzten. Harrezkero hainbat ildo dituzte zabalik, besteak beste berrikuntza proiektuen artean xake hezitzailea lehenesteko edota aukerako ikasgaiaren curriculuma osatzeko.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan egoera bestelakoa da. Ez da egiturazko erabakirik hartu. Ezta erabaki politikorik ere. Ondorioz, xakea ez dago eskola curriculumean sartuta, eta lantzen denean eskolen, irakasleen edo gurasoen ekimenez izaten da, xakearen onurak zabaltzeko. Badira hainbat arlo lantzeko programa zehatzak, horietan lekua izan dezake xakeak, eta horri esker heltzen da eskoletara.

Zenbaitek, legez ezarritako gaitasunen mapan oinarrituta, curriculum propioa landu dute, eta Ulermenerako Irakaskuntza eta antzeko hezkuntza ereduen baitan erabiltzen dute xakea (Bilboko Begoñazpi ikastola, Tolosako Herrikide ikastetxea, Galdakaoko Gandasegi eskola eta beste hainbat aipa daitezke), baina hautazko ikasgai modura hezkuntza legeak berariaz babestu gabe.


[Bilboko Begoñazpi ikastolako ikasleak, xakean. Begoñazpin xakea erabiltzen dute “adimen logiko-matematikoa indartzeko tresna gisa”].

[Galdakaoko Gandasegi eskolako ikasle bat, xakean].

Egiturazko erabakirik ez hartzeak eta xakea ikasgai modura ez babesteak ez du laguntzen xakea haurren eta gazteen artean ezagutarazten. Georgiarrek duela hogeita hamar urte hezkuntza saileko arduradunei eta ikastolen ordezkariei esan zieten bezala, eskolak baitira xakea zabaltzeko bidea. Euskal Herrian (Arrasate eta Oñati), Herrialde Katalanetan (Bartzelona) eta Alemanian (Herborn) xake irakaslea izan den Josu Tornayren hitzetan, ordea, “Euskal Autonomia Erkidegoan ez da xakeari buruzko irakaskuntza garatu eta, ondorioz, zaila da irakasleak edo monitoreak aurkitzea. Horretan aritu izan garenok ere ez gara normalean horretatik bizi, eta gure inguruko xake irakasle gehienak egoera berean daude. Xakea eskoletan sartu ezean, orain arte bezala herrietako xake elkarteen eskuetan geratuko da irakasleak formatzea eta klaseak eskoletan sustatzea, eta elkarte gehienek nahikoa lan dute bizirik irauten, xakezale askok borondatez egindako lanarekin. Aurrera egiteko, xakeak eskoletan lekua izatea da gakoa, beste erkidego eta herrialde batzuetan bezala”.

Horrez gain, xake elkarteen eta xake irakasleen arabera, Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan indarrean dagoen kirol legeak ere ez du errazten haurrak xakean gero eta gehiago murgiltzea.

Tornay mintzo da berriro: “Haurrak ezin dira 11 urte bete arte federatu. Debekatuta dago Euskal Autonomia Erkidegoan, eta uste dut Europa osoan EAEn bakarrik dagoela debekatuta haurrak federatzea. Beste kirol batzuetan zentzua izan dezake arau horrek, baina xakean ez. Bere garaian ahalegindu ginen arau horri aurre egiten, baina ez genuen lortu, eta hor dago lege kaltegarri hori. Xakea gustukoa duten eta xakean nabarmentzen diren haurrak 6, 7, 8, 9 urterekin hasten dira xake elkarteetan, baina lehiatu ezin dutenez eta eskolan alor horretan aritzen den beste lagunik ez dutenez, nekatu egiten dira, eta askok 11 urte horiek bete aurretik lagatzen dute. Beste leku batzuetan, aldiz, lehiatzeko aukera dute haurrek, eta horietan jende berria, torneoen magia, beste herri batzuetako xakezaleak eta abar ezagutzen dituzte, eta horiekin xakera kateatzeko aukerak biderkatu egiten zaizkie”.

Horrela, Araban, Bizkaian edo Gipuzkoan bizi diren eta xakean federatu nahi duten haurrak beste erkidego batzuetan federatzen dituzte gurasoek, oro har Nafarroan, Kantabrian edo Gaztela eta Leonen. “Hori da lege horrek lortzen duena: interes ertaina duten haurrak uxatzea eta interes gehien dutenak deserriratzea”.

Erreferentziak:
· Hezkuntza departamentuak heziketa-xakea bultzatuko du tresna didaktiko gisa. Nafarroako Gobernua, 2017-10-03.
· Osa Galdona, Miren: Tablero zuri-beltza heziketan bidelagun. Argia, 2017-12-24.

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[52] Karpov Atarrabiako ikastolan

Euskal Herriko zenbait ikastoletan Unescoren edota Europako Parlamentuaren gomendioak heldu baino askoz lehenago zabaldu zioten atea xakeari. Batzuetan eskolaz kanpoko jarduera bezala, eta beste batzuetan baita eskola orduetan sartuta ere. Atarrabiako Paz de Ziganda ikastola aitzindaria izan zen, eta xakearekin hasi zirenetik egin zuten bideagatik, eredu bihurtu zen beste askorentzat.

Diktadura garaian sortu zuten ikastola, frankismo betean, Euskal Herriko beste hainbat lekutan bezala: seme-alabak euskaraz hezteko asmoarekin, 1964an irakasle bat kontratatu eta gurasoetako baten bizilekua egokitu zuten, ikasgela bilakatu eta eskolak eman ahal izateko. Hurrengo urteetan, ikasleen kopurua handitu ahala egoitza eta ikasgela berriak moldatu zituzten, eta batetik bestera ibili behar izan zuten, azkenean Atarrabian fraide dominikarrek zuten eskola alokatu eta ikastolaren proiektua bertan lasai garatu ahal izateko, ehunka ikaslerekin.

1988an Jose Luis Gorostidi (1952-1996) euskaltzale eta irakasle lekeitiarra zen ikastolako zuzendaria, eta xake eskolak ematen hastea proposatu zion Alvaro Ablanedori (Iruñea, 1948). Ablanedo xake jokalaria eta xakezale sutsua zen orduan, baina gaztelera zuen etxeko hizkuntza, Madrilen egin zituen ikasketak, eta ez zekien euskaraz. Beraz, urtebete eskatu zion zuzendariari, eta epe horretan erabat murgildu zen euskara ikasten. Baita lortu ere, ahalegin handia eginda. Euskaldunduta, 1989an hasi zen Paz de Ziganda ikastolan xake irakasle modura. Lehen hezkuntzan, OHOko 3. eta 6. maila arteko ikasle guztiak xakea ikasgai modura jasotzen hasi ziren, hamabostean behin, ordubeteko tailerrean. Nahi zuenak, berriz, eskolaz kanpoko jarduera bezala ere landu zezakeen xakea.

Behin haurrak eta ikasleak xakean trebatuta, haien zaletasuna hauspotzeko ikastolen arteko txapelketa antolatzea otu zitzaion zuzendariari, eta Ablanedok xake munduan zituen lagunei eta kontaktuei esker zabaldu egin zen txapelketa hura. Horrela sortu zen I. Paz de Ziganda Nazioarteko Xake Txapelketa, 1991ko martxoan. Ikastolen arteko eta nafarren arteko txapelketak ere antolatu zituzten, eta ikuskizun ederrarekin osatu zuten egitaraua: Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuneko selekzioaren eta Euskal Herriko selekzioaren arteko norgehiagoka. Iruña Park hotelean jokatu zen. Sobietarrena ez zen selekzio nagusia, hogei urtetik azpikoena baizik, baina tartean zuten Maia Txiburdanidze georgiarra ere, garai hartan munduko txapelduna zena, eta erraz menderatu zituzten euskal herritarrak: 18-7. Emaitzaz harago, lehia bi aldeen arteko harremana estutzeko baliagarria izan zen, eta georgiarrek ikastolak gonbidatu zituzten beraien herrialdera, xakea eskoletan nola lantzen zuten ikustera.




[Felix Izeta izan zen euskal selekzioaren izenean aritu zen

Urtez urte, ikastolan ez ezik ikastolatik kanpo ere sendotu egin zen Ablanedok egindako lana, eta Paz de Ziganda ikastola erreferente garrantzitsua bihurtu zen, bai ikasgelan xakea lantzeko moduagatik, eta baita horren osagarri xakea sustatzeko antolatutako ekimenengatik ere. Paz de Ziganda Nazioarteko Xake Txapelketaren hamargarren urteurrena biribiltzeko, esaterako, Anatoli Karpov gonbidatu zuten. Ablanedoren hitzetan, “hasieran pentsatu genuen eskolarteko txapelketa indartzea, Estatuko talderik onenak ekarriz. Baina gero Karpov ekartzea bururatu zitzaidan. Nafarroarentzat eta ikastolarentzat oso garrantzitsua zen Karpov ekartzea”. Errusiarra munduko txapelduna zen orduan, eta haurrek gustura hartu zuten ikastolara joan zitzaien gizon adeitsu haren bisita. Horrela, Alvaro Ablanedoren eta Nafarroako Xake Federazioaren eskutik, 2000ko martxoaren amaieran eta apirilaren hasieran Karpovek zenbait egun igaro zituen Iruñean. Atarrabiako Paz de Ziganda ikastola ezagutu eta haurrekin xakean aritu, X. Nazioarteko Xake Txapelketa prentsaurrean aurkeztu, aldibereko hainbat partida jokatu, eta txapelketa inauguratu zuen.


[Karpov, Paz de Ziganda ikastolako haurrekin].


[Anatoli Karpov eta Alvaro Ablanedo].

Jose Luis Gorostidi hil zenean haren oroimenezkoa bihurtu zen nazioarteko txapelketa, eta Gorostidiren izenari lotuta egin du bidea harrezkero, urtero nazioarteko maisu handiak bilduta, sendo, COVID-19ak eragindako osasun larrialdiaren ondorioz 2020-2021 urteetan etena egin behar izan duten arren.

Paz de Zigandak zabaldutako bidera eskola asko gehitu da urteek aurrera egin ahala. Europako Parlamentuaren eta Espainiako Kongresuaren erabakiek eskolei eta erkidegoi erraztu egin die pausoa ematea, eta Nafarroan, esaterako, xakea hautazko ikasgaia da 2018az geroztik, Bigarren Hezkuntzako lehen eta bigarren mailetan.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan egoera bestelakoa da. Ez da egiturazko erabakirik hartu, georgiarrek espero zuten bezala. Ezta erabaki politikorik ere. Ondorioz, xakea ez dago eskola curriculumean sartuta, eta lantzen denean eskolen, irakasleen edo gurasoen ekimenez izaten da, xakea lanabes hezitzaile gisa erabili nahi dutelako, baina hezkuntza legeak berariaz babestu gabe.

Erreferentziak:
· Alvaro Ablanedo: “En ajedrez puedes ser alto o bajo, chico o chica, eso no importa”. Noticias de Navarra, 2017-10-29.
· Azpilikueta, Asier: ‘Xakean jolasean’, in Nafarkaria, Euskaldunon Egunkaria, 2000-03-31, 4-5 orr.
· Barandiaran, Alberto: Azmaiparasvili nagusitu zen Paz de Zigandak antolatu txapelketan. Euskaldunon Egunkaria, 1991-03-22.
· Osa Galdona, Miren: Tablero zuri-beltza heziketan bidelagun. Argia, 2017-12-24.
· Ablanedo, Alvaro: Xake ikastolan. Paz de Ziganda ikastolaren aldizkaria. 5. zenbakia. 2003.
· www.pazdezigandaxake.net



————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[51] Xakea eskolan: heziketarako laguna

Errusiako Iraultza gailendu zenean eta xakea herritarren heziketarako oinarritzat hartu zutenean, boltxebikeek argi zituzten xakearen onurak, eta horregatik eraman zuten xakea eskoletara eta lantokietara. Ordudanik ehun urte baino gehiago igaro dira, eta munduko hainbat herrialdetan oraindik ere eztabaidagai da xakeak zertan laguntzen duen. Beste herrialde askotan, ordea, xakea eskoletan erabiltzen da, urte askoan munduan barrena egindako hamaika ikerlanetan oinarrituta, irakaskuntzarako lanabes egokia delakoan. Zaire (1973-1974), Belgika (1974-1976), Hong Kong (1977-1979), AEB (1979-1983), Venezuela (1979-1983), Moldavia (1983-1985), Kanada (1989-1992) edota Alemanian (2004-2008) egin izan dituzte ikerketa horietako batzuk, eta emaitzak adierazgarriak dira guztietan.

Kataluniako Gobernuaren ekimenez Gironako eta Lleidako unibertsitateek azken urteotan egindako ikerketaren arabera, esaterako, xakea ikasgai bezala duten ikasleek adimena gehiago garatzen dute zenbait arlotan, kontzentratzeko askoz gaitasun handiagoa dute, errazago ulertzen dute ikasitakoa, eta hobeto moldatzen dira matematiketan eta irakurketan, gainerakoen emaitzak bikoiztuz.

Horrela, adituen azalpenak entzunda, eta zientzia aldizkarietan argitaratutako lanak, nazioarteko kongresuen ondorioak eta doktoretza tesiak kontuan hartuta, xakea lehen eta bigarren hezkuntzan eskola orduetan sartzea gomendatu zuen Unescok, Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundeak, 1995ean. Europako Parlamentuak, berriz, 2012an proposatu zuen xakea eskoletan ikasgai modura lantzea, eta Xakea eskolan programa abiarazteko gomendioa egin zuen, 415 eurodiputaturen aldeko botoarekin. Horri helduta, hainbat herrialdek bidea egiten hastea erabaki zuten, eta askotariko legeak eta ekimenak ere onartu zituzten, xake hezitzailea arautzeko. Katalunian, esaterako, xakea hezkuntza sisteman barneratu eta ikasgai modura lantzen hasi ziren. Geroago, Espainiako Kongresuak xakea ikasgai bezala onartu zuen 2015eko otsailean, aho batez.

Hezitzaileek, psikologoek eta pedagogoek ez dute zalantza askorik erabakiaren inguruan, eta xakea eskoletara ikasleak oraindik haurrak direnean sartzearen alde hitz egiten dute. Izan ere, xakearekin batera lantzen diren arloak giltzarriak dira haurraren adimena eta gaitasunak garatzen ari direnean. Adituen zein bateko eta besteko ikerketen arabera, luzea da zerrenda.

Batetik, memoria lantzen laguntzen du xakeak. Lehendik egindako urratsak eta akatsak gogoratzen, eta horien arabera ikasten. Bestetik, kontzentrazio gaitasuna ere lantzen du xakean arreta biltzeak. Haur mugituenak eta hiperaktiboenak ere luze egon daitezke xake taularen zuri beltzetan kontzentratuta. Ondoren, eskutik datoz arreta eta hausnarketa ere. Hausnartzeko gaitasuna. Erabakiak hartu behar, bizitza horixe omen da, Anarik lehen diskoan abestu zuen moduan. Bada, erabakiak hartzen ere ikasten du haurrak xakearekin, eta behin erabakiak hartuta, ezinbestean, akatsak onartzeko, horietatik ikasteko eta zuzentzeko gaitasuna ere garatzen du.

Logika espaziala ere garrantzitsua da. Haurrak, xakearekin oharkabean lantzen du espazioarekiko harremana, piezak laukietan barrena nora eta noraino mugitu daitezkeen ikastean. Gainera, epe ertain edo luzerako estrategia garatzen du, eta helburu horretara heltzeko urratsak epe motzean egiten ditu, taktika baliatuta. Era berean, ezkerrera, eskuinera, atzera edo aurrera mugitzen ere ikasten du, orientazioa landuz. Bidean, ordea, aurreikusi gabeko oztopoak agertu ohi zaizkio askotan, eta horiek nola gainditu hausnartzea ezinbestekoa duenez, arazoak konpontzeko gaitasuna ere lantzen du xakearekin.

Hasieran pieza edo irudi bakoitza nola eta noraino mugitu daitekeen erakusten zaionez, logika eta matematika ere etengabe garatzen ditu. Piezak eta laukiak zuriak eta beltzak direnez, berriz, kolorearen pertzepzioa oharkabean lantzen du. Baita formaren eta neurriaren pertzepzioa ere, piezak nolakoak diren, zer-nolako neurria duten, nola ordenatzen diren eta zenbat balio duten ulertuz. Horrekin batera, piezak mugitu ahal izateko laukiak kontatzen dituenean matematikarako gaitasuna ere lantzen du, pieza bakoitza balioaren arabera erabiltzen eta babesten duenean bezala.

Sormena da xakearekin garatzen den beste alor garrantzitsuetako bat. Epe motzera logikaren aurka doan mugimenduak, beharbada, zentzua du partidaren osotasunean. Dama sakrifikatzea eta galtzea, esaterako, beste zerbait ederragoa sortzeko bidea izan daiteke. Beste nonbait leiho bat zabaltzeko aukera, eguzkia eta haizea sar dadin. Horrelakoen beharra ikusarazteko ere bidelagun da xakea.

Asmatuz gero, gure buruarekiko konfiantza izaten eta autoestimua sendotzen lagunduko digu egindakoak. Erratuz gero, ordea, gaitasun kritikoa lantzeko ere ezin hobea da. Xakean gu bakarrik baikara gure erabakien erantzuleak. Guk sartzen dugu hanka. Ez beste inork. Gainera, erabaki, urrats edo mugimendu oker batek partida osoa irauli dezake, eta horrek egindakoaren kontzientzia garatzen laguntzen du. Xakean, beraz, galtzen duena da gehien ikasten duena. Zergatik galdu dugun eta zertan erratu garen galdetzera ohitzen gaitu, hobetzeko eta hurrengoan akatsak ez errepikatzeko. Horrela, autokritikarako gaitasuna lantzen du etengabe.

Era berean, egoera berrietara moldatzen ere erakusten du xakeak. Behin eta berriro aldatzen baita errealitatea, eta ezinbestekoa da gertatutakoa ulertzea, malguak izatea, erabakiak hartzea eta gu ere aldatzea, aurrera egin ahal izateko.

Zerrenda asko luzatu daiteke, xake hezitzaileak dituen onurez, garatzen dituen gaitasunez eta lantzen dituen balioez ikerketa eta kongresu asko egin baita, eta milaka orrialde ere idatzi dira. Gainera, lerro hauetan bildutakoez gain, xakearekin batera zeharlerrotasunez historia, matematika, plastika, psikomotrizitatea eta beste hainbat arlo ere landu daitezkeela erakutsi dute eskoletan urte askoan.

Erreferentziak:
· Pourquoi le jeu d’échecs dans les écoles? Fédération Echiquéenne Francophone de Belgique.
· Alvarez Guinea, Jon Iñaki: Xakea eskolara: zer-nolako ekarpena egin dezake ikaslearen prozesuan? xakea.org
· Alvarez Guinea, Jon Iñaki: Xakea praktikatzearen abantailak. xakea.org
· Alvarez Guinea, Jon Iñaki: Xakea eta errendimendu akademikoa. xakea.org
· Alvarez Guinea, Jon Iñaki: Transbertsalitatea eta gamifikazioa. xakea.org
· Fernandez Amigo, Joaquin: Las transversalidades del ajedrez. Balagium editors, 2016.
· Muñoz, Daniel: Ajedrez educativo: todo lo que hay que saber. thezugzwangblog.com, 2016.
· Van Delft, Karel: Chess For Educators. How to Organize and Promote a Meaningful Chess Teaching Program. New in Chess, 2021.
· La Universitat de Girona i la Fundació Kasparov promouen l’ús educatiu dels escacs. Diari de Girona, 2015-07-28.
· Càtedra Escacs, Educació i Desenvolupament Cognitiu. Universitat de Lleida.
· Introduction du jeu d’échecs à l’Ecole.
· chessintheschools.org
· www.chessinschools.co.uk

[50] Xakearen inguruko euskal kazetaritza

Xakeari buruzko euskarazko kazetaritza Ajedreza euskeraz izenburupean Euskalzale aldizkariak 1897an argitaratu zituen bi orrialdeekin hasten da. Azkueren zuzendaritzapean plazaratutako orrialde haiek, ordea, ez zuten segidarik izan, eta XX. mendeak aurrera egin arte euskarazko gainerako agerkarietan ere nekez aurki daitezke xakeari buruzko albisteak, bilatzen ahalegindu arren. Euskaraz ez dugu xakeari buruzko aldizkari espezializaturik izan, eta aleka plazaratu diren albisteak eta orrialdeak dira arrasto bakarra.

Zeruko Argia aldizkariak, esaterako, Bergarako jaietan antolatutako xake bizidunari buruzko albiste laburra plazaratu zuen 1973ko uztailaren 1ean, Mendikoik sinatuta: “Xake biziduna, pelotalekuan izan zan, baiñan egiaren alde esan bear degu, ori leenago ere egin zala erri ontan” (hemen irakurgai).

Bost urte geroago, Anaitasuna aldizkariak bi orrialde eskaini zizkion xakeari, eta I. Zuazok sinatuta xakearen historia, Karpov eta Kortxnoiren arteko Munduko Txapelketa, irudien izenak, eta xakean jokatzeko gai ziren lehen ordenagailuak izan zituen hizpide, jokoa jarraitzeko oharrekin batera. Gainera, “Greenblatt konputadorea” eta Bobby Fischerren arteko partida ere argitaratu zuen, bere horretan.

Geroago, 1980ko hamarkadan batez ere Egin egunkaria izan zen xakearen ingurukoak euskaraz eskaini zituena. Igandero argitaratu ohi zuen JaiEgin gehigarriaren baitan, Joka ezazu xakean Jaieginekin atala sortu zuen, eta erreferentzia garrantzitsua izan zen euskal xakezaleentzat. Jon Esturok eta Maximo Aierbek Soriako kartzelan idatzitako Xake (1985) liburuaren hitzaurrean ere aipatu zuten atal hark eman ziela azken bultzada xakeari buruzko euskarazko lehen liburua idazteko.

Euskaldunon Egunkaria sortu zenean heldu zen aldaketa. 1990eko abenduaren 6an plazaratu zuen lehen zenbakia euskarazko egunkari nazionalak, eta hurrengo egunean bertan orrialde bat eskaini zion xakeari. Kasparoven eta Karpoven arteko lehiaren garaia zen, Munduko Txapelketaren oihartzuna handia zen orduan hedabideetan, eta horrela islatu zuen Egunkariak: “Karpoven azken garaipenari esker pil-pilean jarri da Lyongo lehia”. Felix Izeta xake jokalari zarauztarraren iritziarekin osatu zuten Xabin Makazagak sinatutako albistea.

.

Abendu hartan xakea zortzi aldiz agertu zen euskarazko egunkariaren kirol orrialdeetan, eta behin baino gehiagotan izan zen albiste nagusia. Iruñeko Oberena Txapelketa ere jokatu zen hilabete hartan, eta Felix Izetarekin batera Viktor Kortxnoi eta Polgar ahizpak ere tartean zirenez, jarraipen estua egin zioten txapelketa hari. Hurrengo hilabeteetan eta urteetan ere xakeari lekua egin zion Egunkariak, eta Izetaren iritziak ere ohikoak izan ziren. Xakearen oihartzuna apalduz joan zen heinean gutxitu ziren albisteak ere kirol orrialdeetan, tarteka gehigarriren batean edo bestean xakeari buruzko erreportajeak argitaratu zituzten arren, Nafarkarian bereziki.



XXI. mendearekin batera, ordea, Josu Tornay heldu zen. Euskal herritartutako kataluniarrak 2000ko urtarrilaren 2an argitaratu zuen xakeari buruzko lehen albistea Egunkarian, eta harrezkero etenik gabe aritu da horretan, gaur arte. Berria egunkarian ere Arrasaten errotutako xake jokalaria da xakeari buruzko albiste, kronika, erreportaje eta elkarrizketetan espezializatutako kolaboratzailea. Dozenaka eta dozenaka idatzi ditu azken hogei urteotan, eta euskal irakurleei oro har haren lumatik heltzen zaizkie xakeari buruzkoak.

Tornay duela 25 urte heldu zen Euskal Herrira, 1996ko martxoan, eta euskara ikasten hasi zen berehala. Hiru urte geroago, ederki moldatzen zen. Ordurako, ordea, behera egin zuen xakeak euskarazko prentsan zuen lekuak eta, egoera irauli nahian, xakearekiko bere zaletasuna eta ezagutza eskaini zituen, Egunkariak behar zuenerako. Martxelo Otamendi zuzendariarekin bildu eta ohartzerako xake kontuei buruzko kolaboratzailea bihurtu zen: “Hortik aurrera oso kolaborazio polita sortu zen. Hasieran nik proposatzen nituen gaiak, baina denbora apur bat pasatuta, askotan kirol saileko arduradunak idazten zidan, torneo garrantzitsuren bat jokatzekoa zela eta antzekoak jakinda, artikulu, elkarrizketa edo kronikaren bat eskatuz. Hori izan da istorioa gaur arte. Boladak egon dira, eta batzuetan gehiago eta beste batzuetan gutxiago idatzi dut, baina xakeak bere tokia izan du behintzat hogei urtean, euskaraz, hasieran Egunkarian eta gero Berrian”.

Azken kazeta honentzat Gari Kasparov ere elkarrizketatu zuen Iruñean, 2004ko irailean, gaztetan ikasi zuen errusieraz moldatuta, azerbaijandarraren harridurarako: euskarazko egunkari baterako elkarrizketa erantzuten ari zitzaion errusieraz mintzo zen kataluniar bati.


[Josu Tornay. Argazkia: Julio Calleja. goiena.eus].

Ikasketaz telekomunikazio ingeniaria da Tornay, eta enpresen administrazio eta zuzendaritzan masterra du. Profesionalki, berriz, teknologiarekin eta industriarekin lotutako erakundeen eta enpresen kudeatzailea izan da nazioartean. Haurra zenean ikasi zuen xakean, osabarekin, eta hamalau urte zituenean heldu zion buru-belarri jokoari. Harrezkero, nazioartean batean eta bestean aritu da xakean, eta mundu mailako txapelketetan ere parte hartu du. Baita euskal selekzioaren ordezkari modura ere. Arrasate Arlutz Xake Elkarteko lehendakaria izan zen 2000-2018 urteen artean. Arrasate Hiria Nazioarteko Xake Txapelketa ere sortu zuen 2001ean, eta harrezkero mimoz eta pasioz aritu da antolakuntzan. Xake irakaslea ere izan da.

Xakearekiko lilura euskal irakurleei ez ezik seme-alabei ere helarazi die. Haizea Tornay, alaba, 14 urterekin hasi zen markak hausten, adin guztietako emakumeen artean gailendu eta Gipuzkoako txapeldun absoluturik gazteena bihurtu zenean, 2018ko txapelketa irabazita. Gaur egun Alemaniako federazioarekin aritzen da nazioarteko txapelketetan, mundu mailako sailkapenean gora egiten ari den bitartean. Aritz Tornay ere aitaren eta arrebaren bidean ari da nabarmentzen, eta 2019an Gipuzkoako txapeldunordea izan zen alebinetan.


[Haizea Tornay, 2019an, Benidormen, XVIII. Nazioarteko Gran Hotel Bali Xake Jaialdian].

Gainerakoan, Josu Tornayk Berria egunkarian plazaratutakoez gain, azken urteotan euskarazko aldizkariek ere tarteka argitaratu izan dituzte xakeari buruzko erreportajeak, batez ere xakea heziketan bidelagun hartuta eskoletan abian dituzten egitasmoak azaltzeko.

Era berean, komunikazioak izan duen eredu aldaketaren lekuko dira bateko eta besteko xake elkarteen webguneetan euskaraz argitaratzen diren albisteak ere. Ez dute papererako bidea egiten, eta oro har ezezagunak dira euskarazko hedabideen ohiko irakurleentzat, baina bada urtez urte xakearen berri euskaraz ematen lan ederra eta handia egin duen hainbat. Horien artean, Eibarko Kirol Elkartearen xake batzordearen eta Hondarribia-Marlaxka Xake Elkartearen webguneak nabarmendu daitezke, Xakea Euskaraz 2.0 ekimenaren xakea.org webgunearekin batera.


[Josu Tornayk Gari Kasparovi egindako elkarrizketa. 2004ko irailaren 18an argitaratu zuen Berria egunkariak. Irudiaren gainean klik eginda ikusi edo eskuratu daiteke PDFan].

Erreferentziak:
·Aierbe, Maximo & Esturo, Jon: Xake. Debako Irakaskuntza eta Kultur Aurrerapenaren Aldeko Elkartea, 1985.
· ‘Euskalzale’, 1897. Ajedreza euskeraz.
· Josu Tornay: “Una de las virtudes del ajedrez es que ayuda a los chavales a aprender a tomar decisiones y hacer planes”. Noticias de Gipuzkoa, 2010-10-24.
· Josu Tornayk Berria egunkarian argitaratutako lanak.
· Mendikoi: ‘Bergara’, in Zeruko Argia, 1973-07-01/08. 8. orrialdea.
· Xakea Euskaldunon Egunkarian.
· Zuazo, I.: ‘Xake jokoa’, in Anaitasuna, 1978-12-01. 373 zenbakia. 34-35 orr.

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[54] Xake Festa. Imanol Urbietaren azken abestia.

Xakearen onurak haurren eta gazteen artean zabaltzeko lanean ari diren eskolen artean Zarauzko Orokieta Herri Eskola nabarmentzen da. Bertako ikasleen gurasoek osatzen duten Balurdin Guraso Elkarteak eskolaz kanpoko jardueren artean xakea eskaintzen du, eskolako zuzendaritzarekin adostuta, eta badira zenbait urte astero partidak eta xakearen inguruko ekimenak antolatzen hasi zirenetik.

Haurrek eta gazteek gustukoa zutela ikusita, ekimena zabaltzea erabaki zuten gurasoek eta eskolak, eta Zarauzko Kirol Elkartearen xake sailarekin elkarlanean, Xake Festa antolatzeari ekin zioten 2016an. Helburu argia zuten: haurren, gazteen eta gurasoen artean xakea hedatzea, ikasleek beste herrietako xake jokalariak eta lagunak ezagutzea, eta eskolen arteko harremanak sendotzea.

Asmoa beste nonbait errotuta zegoen ordurako. Baziren zenbait urte Arrate Ugalde eta Jon Altzibar Orokietako gurasoak semeekin Kantabriako Vioño de Pielagos herrira joaten zirenetik, aspaldidanik sona handiko bi xake txapelketa jokatzen baitira han: helduena eta eskolartekoena. Hango giroa eta xakearen inguruan sortzen den festa ezagututa, hemen ere antzeko ekimena sortzea otu zitzaien gurasoei. Ugalde Orokieta Herri Eskolako zuzendaria da gaur egun, eta Altzibar xake jokalaria eta ZKEko xake taldeko kidea. Eskolako xake irakasleekin, zuzendaritzarekin, guraso elkartearekin eta ZKEko xake saileko lagunekin hitz egin, bildu, lotu beharrekoak lotu, eta Xake Festa sortu eta antolatu zuten.

Lehen Xake Festa 2016ko maiatzaren 21ean eta 22an izan zen, eta 8 eta 16 urte arteko 180 ikasle inguru aritu ziren xakean. Aia, Azkoitia, Azpeitia, Arrasate, Barakaldo, Donostia, Eibar, Getaria, Hendaia, Irun, Santurtzi, Zarautz eta beste hainbat herritako haurrak eta gazteak bildu ziren, eta harrezkero, urteroko hitzordua ez ezik, Euskal Herriko eskolarteko ekimen garrantzitsuena bihurtu da zarauztarrena. Hurrengo aldietan egitaraua asteburu osora luzatu zuten antolatzaileek, eta xake bizidunarekin, malekoian jokatutako aldibereko partidekin eta xakearen inguruko beste zenbait ekitaldirekin osatu zuten festa. Azken bi urteotan, ordea, COVID-19ak eragindako osasun larrialdiaren ondorioz bertan behera utzi behar izan dute.

Lehenago, Xake Festaren oihartzuna lau haizetara zabaltzeko, ekimenarentzat abestia sortzea eskatu zioten antolatzaileek Imanol Urbieta (1934-2016) musikari zarauztarrari. Izan ere, Urbieta aitzindaria izan zen pedagogia irudimentsua eta sortzailea defendatzen, eta heziketarako eredu berriak abiarazten, gaur egun xakearekin eskoletan egin daitekeen moduan.

Musikak haurren heziketan duen garrantziaz ohartu zenetik, irakaskuntza eta musika uztartu eta etenik gabe aritu zen haurrei musika irakasten eta haurrentzako abestiak sortzen. Haur kantarien mugimendua sortu zuen, eta 1967an argitaratu zuen haurrentzat euskaraz egindako lehen diskoa: Haur Kantariak. Ordudanik, sugarrak begietaraino zabaltzen zizkion pasioarekin, etenik gabe aritu zen lanean batean eta bestean, euskal kulturgintzarekin lotutako hainbat talde eta ekimenetan. Sormena eta irakaskuntza uztartu zituen, eta musika zabaltzen eman zuen bizitza, Xirula Mirula musika eskola sortuta.

Euskarazko telebistarik, pailazorik eta haur abestirik ez zegoenean haur izan ziren milaka euskaldunen haurtzaroa ezin da ulertu Imanol Urbieta gabe. Aitzindaria izan zen eskolari musika jartzen eta haurrak abestien artean bizirik sentiarazten. Xirula Mirula, azken batean, musika eskola baino gehiago, bizitzari begiratzeko modua bihurtu zuen. Haurren modura bizitzeko aldarria eta haurren irribarrea lau haizetara zabaltzeko ahalegina.

Urbietaren abestiak herrikoiak bihurtu ziren aspaldi, eta Urbietarenak direla jakin gabe abesten dira oraindik ere batean eta bestean. Bakarrik eta libre, Txikia izanik, Ran Roberran, Mac Mikel, Txoria nintzela, Behin betiko, Jon Braun, Alaken, Mendi aldetik datoz, Kalera kalera eta abar. Hasieran lau katu eta danbor bat izango ziren, baina gaur egun milaka eta milaka euskal haurren soinu bandak Imanol Urbietaren musika du.

Xake Festaren antolatzaileek, beraz, ez zuten hautagai hoberik haurrak eta xakea uztartzen dituen ekimenaren musika sortzeko. Urbietak baietz erantzun zien, eta horrela heldu zitzaion abestiaren oinarrizko bertsioa Ander Zulaika musikariari eta Orokieta Herri Eskolan xake irakaslea zenari. Antxon Sarasua lankide eta lagunarekin batera egokitu eta landu zuen abestia, eta Elkar estudioan grabatu zuten, Ane Sarasuak abestuta.

Lehenago, ordea, Imanol Urbietaren bihotza gelditu egin zen, 2016ko irailean. Lagunek eta senideek itsasoan zabaldu zituzten musikariaren errautsak. Xake Festaren antolatzaileek, berriz, haren azken abestia aurkeztu zuten, Kontxi Aizarna alargunari oroigarria ematearekin batera, abestia sortzen bidelagun izan zelako: Zortzi zortziko xake taulan jolasean hasi gara. Bi lagun behar dira ongi aritzeko…




[Kontxi Aizarna, Arrate Ugalderen eskutik oroigarria jasotzen].




[Euskal Herri osotik heldutako haurrak eta gazteak elkartzen dira Xake Festan].

Argazkiak: Urola Kostako HITZA.

Erreferentziak:
· Ander Zulaika eta Bingen Urbieta: “Xakea desmitifikatu behar da. Ez da zaila. Arau batzuk ikasi eta etekina ateratzea da gakoa”. Noticias de Gipuzkoa, 2014-10-07.
· Kontxi Aizarnari oroigarria eman diote Xake Festan. Urola Kostako Hitza, 2018-05-20.
· Zarauzko Xake Festaren webgunea: https://xakefesta.wixsite.com/zarautz
· Xake Festaren abestia entzungai: Xake Festa – Imanol Urbieta.
· Imanol Urbieta, kantu bihurtu den irria. Elkar aldizkaria, 2017-01-04.
· www.ajedrezpielagos.org

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula

[49] Jaque aldizkaria. Dendaostean leundutako bitxia.

Xakearen lehen sukarraldiarekin batera XIX. mendearen erdialdean xakeari buruzko agerkariak zabaltzen hasi zirenetik, etenik gabe loratu ziren aldizkari espezializatuak, batez ere hedadura handiko hizkuntzetan.

Bobby Fischerrentzat Shakhmatny Bulletin (1955-1990) errusiarra zen xakeari buruzko aldizkari onena. Kasparoventzat, berriz, 1966an Belgradon plazaratu zen eta oraindik ere argitaratzen den Chess Informant.

Informatika xakera heldu zenean erabat aldatu zen partidak biltzeko modua, eta gaur egun, ChessBase eta The Week In Chess bezalako datu baseak dira erabilienak partidak aztertzeko. Hala ere, oraindik argitaratzen dira xakeari buruzko aldizkari espezializatuak, noski, partidez gain xakearen inguruko albisteak, erreportajeak, elkarrizketak eta gainerakoak bilduta.

Londresen 1881ean sortutako British Chess Magazine da irauten duen zaharrena, garai berrietara behar bezala moldatuta. Baina bada kalitate handiko beste hainbat aldizkari ere munduan barrena. Horien artean, 64 (Errusia), Chess Life (AEB), New in Chess (Herbehereak), Peón de Rey (Herrialde Katalanak), Europe Échecs (Frantzia) eta Schach Magazine 64 (Alemania) dira salduenak. Moskun, Crossvillen, Amsterdamen, Bartzelonan, Londresen, Parisen eta Berlinen plazaratzen dira hurrenez hurren, eta mundu osoko irakurle askoren orubeak dira, xake garaikidearen nondik norakoak ezagutzeko.

Garai batean Donostian zegoen orube horietako bat: Jaque aldizkaria. Xakeari buruzko gaztelerazko aldizkari garrantzitsuena ez ezik, mundu osoko garrantzitsuenetakoa ere izan zen. 1971ko urtarrilean argitaratu zuen lehen zenbakia, eta 666 zenbaki gehiago plazaratu zituen, 2013aren hasieran desagertu zen arte.

Jose Maria Gonzalezek (1925-1985) sortu zuen aldizkaria, eta lehenengo urteetan bera izan zen editorea eta zuzendaria. Lanbidez bitxigilea zen Gonzalez. Universo bitxi-denda zuen Donostia erdigunean, Loiola kaleko 13. zenbakian. Baina xakea zen haren pasio handiena. FIDEren Nazioarteko Epailea ere izan zen. Xakeari buruzko aldizkari baten hutsunea sumatu, Jaque sortu eta bitxi-dendaren ganbara eta dandaostea bihurtu zuen aldizkariaren egoitza eta erredakzioa, hain gustukoak zituen Paxton zigarro mentolatuen ke artean.

Lehen 189 zenbakiak Donostian argitaratu zituzten, Txuri-Urdiñ grafikan, baina Gonzalez hil ondoren Madrilera eraman zuten aldizkaria. Azken urteetan jabea aldatu eta gero, berriz, Paiportan izan zuen egoitza, Valentzian.

Hasieran Donostiako Udalaren laguntza izan zuen aldizkariak, eta lehen hamabost zenbakietan Donostiako argazkiek hartu zuten azala, goitik behera. Zortzigarren zenbakian egin zuten salbuespena, aldizkaria Getariako moilaren argazkiarekin aurkezteko. Azalaren diseinua aldatuta, 16. zenbakian hasi ziren xake jokalariak erakusten. Lehen emakumea, berriz, 28. zenbakian eraman zuten azalera: Ruth Cardoso brasildarra izan zen. Hego Ameriketako txapelduna.

Jaque sutautsa bezala zabaldu zen xakearen munduan. “Gure aldizkaria 83 herrialdetara iristen da”, irakur zitekeen 8. zenbakitik aurrera kredituetan. Irakurleak ez ezik, ordezkaritzak, kolaboratzaileak eta banatzaileak ere izan zituen munduko hainbat herrialdetan, eta goi mailako xake jokalarien erreferente nagusienetakoa bihurtu zen, teknologia garatzearekin batera sarean datu baseak zabaldu eta partidak aztertzeko moduak erabat aldatu ziren arte.

Arduradunak ahalegindu ziren aldizkariari eusten eta haize berrietara egokitzen. En Jaque irratsaioa ere sortu zuten 2011n, aldizkariaren osagarri modura, baina ez zuten asmatu, eta azkenean aldizkariaren agurra iragarri zuen Yago Gallach editoreak 2013ko urtarrilean, 40 urteko ibilbideari amaiera emanez.


Honaino iritsi bazara eta xakea gustukoa baduzu, hemen benetako harribitxia:
‘Jaque’ aldizkariaren ehunka zenbaki sarean, PDFan:
· Jaque aldizkaria. 001 zenbakia.
· Jaque aldizkaria. 002 zenbakia.
(…)
Nahikoa da estekan ageri den amaierako zenbakia aldatzea, nahi den PDFra heltzeko:
Adibidez, kopiatu honako esteka zure nabigatzailean:
https://www.olimpbase.org/leagueES/Jaque/Jaque%20N%C2%B0%20002.pdf
Eta estekan, amaierako 002 beharrean, idatzi 003, edo 004, 112, 200, 600 edo nahi duzun zenbakia, alegia.
Ez daude zenbaki guztiak, baina bai gehienak. Ehunka zenbaki PDFan. Gozatu!

[48]. Leontxo Garcia Olasagasti: pasioa xakearen arabera.

Karpovek eta Kasparovek 1984tik aurrera jokatutako Munduko Txapelketaren final haiek oihartzun handia izan zuten hedabideetan, eta horrek milioika lagun zaletu zituen xakera, 1972an Spasskiren eta Fischerren arteko lehiak bezala.

Telebisten kirol emankizunetan eta egunkarien orrialdeetan lekua zuen xakeak, eta garai hartan ugaldu egin zen xakeari buruzko kazetaritza, ordura arteko aldizkari espezializatuetatik hedabide orokorragoetara pausoa emanez.

Leontxo Garcia Olasagasti (Irun, 1956) kazetariaren lana urte haietan hasi zen hedatzen eta gero eta jende gehiagorengana iristen. Londresen eta San Petersburgon jokatu zen Munduko Txapelketa hobekien landu izanaren saria eman zion Sobietar Batasunak 1986an, eta hurrengo urtean Espainiako Telebistaren berriemailea izan zen Sevillan jokatu zen Munduko Txapelketan, Kasparovek koroa eskuratu zuen partida erabakigarrian TVEren audientzia 13 milioi ikusleraino igota.

Garciak eskolan ikasi zuen xakean, hamabi urterekin, baina ez zion arreta berezirik eskaini. Jolas bat gehiago besterik ez zen. Handik bost urtera, ordea, 1972ko uztaileko egun euritsu batean, eguraldiak lagunen hondartzarako ohiko plana zapuztuta, beraien eskolan sortu berria zuten xake elkartera gonbidatu zuen adiskide batek: Irungo La Salle Xake Elkartera. Leontxo orduan sorgindu zuen xakeak, eta harrezkero ez zaio apaldu sukarra. Hiru urte geroago Gipuzkoako txapelduna zen, 19 urterekin, eta 1981ean FIDE Maisua (FM) izatera iritsi zen.


[Leontxo Garciaren lehen kolaborazioetako bat, Jaque aldizkarian, 1979ko ekainean].

Hortik gora, Nazioarteko Maisua (IM) izateko bidea egiten ere hasi zen, baina 1983an Deia egunkariak zeharo aldatu zuen Garciaren bizitza. Ordurako, garai hartan Donostian argitaratzen zen Jaque aldizkarirako hainbat kronika idatzi zituen irundarrak, batez ere jokatzen zituen txapelketen ingurukoak. Deia egunkariak, ordea, Londresera bidali zuen, Munduko Txapelketaren finalaurrekoetara, Kasparov-Kortxnoi eta Smyslov-Ribli partiden berriemaile izan zedin. Leontxok berak behin baino gehiagotan kontatu du Bilbotik Londreserako hegaldian zein zuen kezka nagusia: nola lortu kirol orrialdeak irakurtzen zituen ohiko irakurleak orrialdea ez pasatzea xakeari buruzkora heltzean. Bazekien nola ez zuen lortuko behintzat: “Ez nuen lortuko defentsa siziliarraz hitz eginez”. Beraz, xakeari buruzko kronikak munduaren isla ziren kontuekin eta geopolitikarekin uztartzea erabaki zuen: Kortxnoiren eta Kasparoven aholkularien artean Park Lane hotelean aurkitu zuen ezusteko giro adeitsua, Gerra Hotzaren ingurukoak, eta antzekoak. Horrek kateatu zituen irakurleak, xake partiden eta mugimenduen kontakizunak baino gehiago.

Gustura aritu zen lan horretan. Kronika haiei esker xakea jendarteratzeko modua aurkitu zuen, eta ohartu zen jokatzea baino nahiago zuela xakeari buruz idaztea eta xakearekiko pasioa zabaltzea. Laster utzi zion txapelketetan parte hartzeari, eta kazetaritzan egin zuen bidea: Deia egunkaritik France Presse eta EFE agentzietara, La Gaceta del Norte egunkarira, gero Cadena SER irratira, RTVEra eta, azkenik, El País egunkarira. Tartean, 1991-2001 urteen artean Jaque aldizkariaren zuzendaria ere izan zen. TVEn 39 ataleko En Jaque saioa zuzendu eta aurkeztu zuen, eta Kasparovekin batera 64 faszikulu eta 25 bideo zituen La pasión del ajedrez bilduma ere ekoitzi zuen. 1999an Nazioarteko Xake Federazioaren Urrezko Liburuan sartu zuten, “xakearen garapenari egindako ekarpen bikainagatik”.

Gaur egun, 40 urteko ibilbidea eta gero, xakeari buruzko kazetaritzaren erreferente nagusienetakoa da Leontxo Garcia. Ehun herrialde baino gehiagotara bidaiatu du xakearen harira, mundu osoko goi mailako xake jokalariek ezagutzen dute, eta harreman estua du horietako askorekin. Atsedenik gabe, El País egunkariaren webgunean jarraitzen du lanean, El rincón de los inmortales izeneko kaieratik eta sare sozialetatik xakearen historiako partida ederrenak eta kontu berezienak aletuz.


[Gari Kasparov eta Leontxo Garcia, elkarrekin, batetik besterako hamaika hegaldietako batean.
Argazkia: Leontxo Garcia/elordenmundial.com].

Xake irakaslea ere bada, eta bateko eta besteko egitasmoak sustatuz aritzen da, batez ere xakea eskoletara eta adinekoengana helaraztea erraztu nahian. Besteak beste, Nazioarteko Xake Federazioaren Xakea eta Hezkuntza batzordearen aholkularia da, eta lau haizetara zabaltzen du xakeak haur eta gazteen garapenean duen eragina. Baita alzheimerrari aurre egiteko adin batetik aurrerakoen garunetan duen eragina ere. Horiek eta xakeari buruzko askoz kontu gehiago izan ohi ditu hizpide munduan barrena ematen dituen hitzaldietan. Ajedrez y ciencia, pasiones mezcladas (2013) liburuan ere bildu zituen, beste hainbat gairekin batera.

Erreferentziak:
· Garcia, Leontxo: El rincón de los inmortales.
· Garcia, Leontxo: Ajedrez y ciencia, pasiones mezcladas. Editorial Crítica, 2013.
· Garcia, Leontxo: El ajedrez es el mejor gimnasio para la mente. Hitzaldia. 2018.
· Moreno, Blas: Leontxo García: la política internacional sobre un tablero de ajedrez. elordenmundial.com, 2017-03-10.
· Xakearen nondik norakoak, Jon Esturo eta Leontxo Garciaren eskutik. ETB, Helmuga, 2019-12-12.

[47] Karpov-Kasparov, 1984. Lehia estuaren hamarkada.

Anatoli Karpoven eta Gari Kasparoven artean 1984tik aurrera izandako lehia da xakearen historian orrialde gehien bete dituena. Bataren eta bestearen aldekoek zuria eta beltza bezala bereizi zituzten bien ezaugarriak eta dohainak, babestu nahi zutenaren arketipoak sortzeraino nolabait.

Karpov. Errusiar petoa. Azal zuria eta eite gaztainkara. Sobietarren batasuna Errusia handiaren erdigunetik ulertzen zuena. Kremlinen aldekoa. Botere errusiarraren laguna. Apala. Adeitsua. Xakean, boa sugea esaten zioten, aurkaria oharkabean hertsatzeko eta ito arte estutzeko zuen estilo zuhurragatik. Zlatousteko boa. Errege zuria.

Kasparov. Kaukasiarra. Azerbaijandarra, zehazki. Azal iluna. Beltzarana. Sobietarren batasuna, ulertzekotan, aniztasunetik eta periferian zeuden herrialdeen ekarpenetik ulertzen zuena. Botere errusiarrarekiko kritikoa. Errebeldea. Marmartia. Izaera zakarrekoa. Xakean ere estilo erasokorra zuen, eta ogroa deitura geratu zitzaion. Bakuko ogroa. Errege beltza.

Osagai horiekin ekin zioten 1984ko irailean Munduko Txapelketaren finalari, elkarren aurka, Moskun. Karpovek Fischerren aurka jokatu gabe eskuratu zuen koroa 1975ean, baina Kortxnoiri aurre eginez defendatu eta irabazi zuen 1978an eta 1981ean. Beraz, ikusmina handia zen.



Irabazlea izendatzeko Nazioarteko Xake Federazioak zehaztutako sistema ere berria zen, eta giltzarria izan zen final hura maratoia bihur zedin: sei partida irabazi behar ziren munduko txapelduna izateko, eta berdinketek ez zuten kontatzen.

Karpovek hartu zuen aurrea: 4-0, bederatzigarren partidarako. Kasparov, ordea, ez zegoen amore emateko, eta gogor ahalegindu zen. Berdindu egin zituzten hurrengo 16 partidak. Karpov, ordea, 5-0 aurreratu zen 27. partida irabazita. Kasparov amiltzear egon zen, baina 32. partidan lehen garaipena lortu zuen: 5-1. Handik aurrera, lehia estutzen eta estutzen joan zen, eta sei hilabetean dozenaka partida jokatu ondoren, Kasparov markagailua iraultzen ari zen: 5-3.

Karpovek koroa galtzeko aukera ikusi zuten errusiarrek, eta 1985eko apirilaren hasieran Nazioarteko Xake Federazioaren ordezkariek ezusteko erabakia jakinarazi zuten, Moskuko hotel garestienean isilpeko hainbat bilera egin ondoren: etena egitea eta Munduko Txapelketaren finala irailera atzeratzea. Hedabideen aurrean emandako azalpena: norgehiagoka erresistentzia proba bihur zedin saihestea, beste kirolen aldean xakean irabazteko garrantzitsuagoak diren gainerako arloei eustearren. Adimena, taktika, estrategia eta sormena lehenestea, erresistentzia fisikoa beharrean. Erabakiak bi jokalariak zeharo haserretu zituen, eta batak besteari leporatu zion markagailuan eragiteko maltzur aritzea eta hariak isilpean mugitzea, lehia eteteko.




[Kasparov eta Karpov, Moskuko Txaikovski antzokian, 1985eko azaroaren 9an. Argazkia: Miroslav Zaj].

Ikusmina biderkatuta, 1985eko irailean ekin zioten berriro finalari, Moskun bertan, Txaikovski antzokian. Markagailua hutsera itzultzea, irabazlea izendatzeko sistema aldatzea eta ohikoa erabiltzea erabaki zuen FIDEk: 24 partida jokatu beharko zituzten, eta puntu gehien lortzen zituena izango zen munduko txapelduna. Lehia benetan estua izan zen, baina azken partida erabakigarrian etsi eta amore eman zuen Karpovek. Xakeak munduko txapeldun berria zuen: Gari Kasparov. 22 urte zituen. Harekin, belaunaldi aldaketa iritsi zen sobietarren xakera, eta herrialdean mamitzen hasita zegoen aldaketaren ikur ere bihurtu zuten askok garaipen hura eta irabazlea.

Hurrengo urteetan tentsioak gora egin zuen maila politikoan, eta xake taulan ere islatu zen giroa. Munduko Txapelketaren hurrengo finaletan ere aurkari izan baitziren Karpov eta Kasparov, 1986an, 1987an eta 1990ean. Tartean, espioitza kontuek, salaketek eta gainerakoek ere lekua izan zuten, eta horiek erabat areagotu zuten ikusmina, mundu osoan. Berlingo Harresia 1989ean bota zuten, Sobietar Batasuna kolokan zegoen, eta Kasparov zen “Perestroikaren enbaxadore kulturala”, bere hitzetan. Final haiek, beraz, pasioz jarraitu zituzten milioika lagunek, xakea munduan gertatzen ari zenaren ispilu bilakatuta.

Lehia ezin estuagoak izan ziren final guztiak, eta berdin amaitu ziren denak: azken partiden azken jokaldietan Kasparovek irabazita, alde handirik gabe. Dena ilun ikusten zuen askotan, etsita, basorik ez berdatzen, baina azkenean garaipena heltzen zitzaion, buztinetik sortua bezala, Karpovi hatzetatik ihes egiten zion bitartean.

Errusiarrak 1994an atera zuen arantza, Linaresko Nazioarteko Txapelketan, Espainian. Ez zen Munduko Txapelketa, baina Karpoventzat mendeku gozoa izan zen garai hartan gailurrean zegoen Kasparov mendean hartzea eta txapelketa alde handiarekin irabaztea.


[Anatoli Karpov eta Gari Kasparov, 2009an].