Antzinako euskaldunen ilargi egutegia

Hamar urte beteko dira aurten Josu Naberan idazle eta ikertzaileak Antzinako euskaldunen ilargi egutegia liburua argitaratu zuenetik.

Naberanek ikertu eta liburu horretan bildutakoari buruzko hainbat artikulu aurki daitezke batean eta bestean, baina egileak berak azalpen zehatzak eman zituen Estitxu eta Ixiar Eizagirrek Argia aldizkarirako 2004an egin zioten elkarrizketa batean. Bertakoak dira honako galdera-erantzunak:

Nola hasi zinen euskaldunen ilargi-egutegia aztertzen?

Historiaurreko nobela bat idatzi nahi nuenez, kobak bisitatzera joan nintzen, Dordoinara (Bordeletik 200 km ingurura). Han aurkitu nuen egutegi arraro bat, harrian grabatutako puntuek osatua. Ilargi egutegi bat zela irakurri nuen, eta ikertzen hasi nintzen, puntu haiek zer esan nahi ote zuten jakiteko. Geroago, Bilboko museoan topatu nuen Berriatuan aurkitutako zintzilikario polit bat, orain dela 10.000 urtekoa. Hezurrezkoa zen eta puntuak zeuzkan markatuta. Begira hasi nintzen, antzinako egutegia izan ote zitekeen. Horretan euskarak pista handiak ematen ditu, hainbat hitz mantendu direlako «aste» eta “egu” erroa daramatenak.

Zer esan nahi dute, bada, «aste» eta «egu» erroek?

“Aste” gauen zenbaketa da, “arrats”etik datorrena. Eta “egu” da “argia”, baina berdin eguneko zein gaueko argi aldia. Haiek gaueko argialdiak zenbatzen zituzten. Nire hipotesia da ilargi faseen araberako denbora zikloak zenbatzen zirela.

Ilargi egutegi horren arabera, nolakoak lirateke asteak?

Euskaldunen asteak 15 egun lituzke. Lehenengo “hilena” dator, ilargi berria, argirik ez dagoena. Gero, “astelehena”, sei gau dituena. Ondoren “asteartea” ilgora eta ilbehera liratekeena, ilargia fasez aldatzen dena, asteen artean dagoen eguna. Azkenik, “asteazkena”, ilgoran lau gau eta ilbeheran sei gau zituena.

Ilbetearen bueltan, “egu” erroa duten lau eguneko multzoa dator: “eguaztena”, egu hasten denean; “eguena” eguren egun nagusia; “barikua” eta igandea. Hori da larunbata, lau edo bost eguneko jaia, hilero, ilargi betearen inguruan egiten zena. Erromatarren idatzietan ere ageri da euskaldunen jai handi hauen berri.

Zer alde dago egutegia eguzkian edo ilargian oinarritu?

Hasteko, urtearen zentzua aldatu egin zaigu. Lehen, “urte” zen uren zikloa, urak urtzen zireneko aldia, alegia, martxotik urrira. Azarotik otsailerakoa, berriz, “elurte” zen, kontrako hitza. Uda eta negua bereizten ziren, beraz. Orain urteak esan nahi du lurrak eguzkiaren inguruan bira emateko behar duen denbora, unitateetan zatikatuta.

Ilargi egutegia guztiz desberdina da, ezin da hain zehatz zatikatu, ilargiaren kontua beti delako gutxi gorabeherakoa. Aste batzuk daude 14 egunekoak, beste batzuk 15 edo 16koak… Izan ere, hemendik ikusten dugun ilargiaren arabera egiten zituzten egutegiak. Berez, espazioan, ilargiak beti 26,9 gau behar ditu lurrari bira emateko.

Nola izan zen ilargi egutegitik eguzkikorako aldaketa?

Erromatarrek lehenik, eta ondoren kristautasunak jarri zuen egutegi berria. Ilargi egutegia ez zen aintzat hartu eta desagertu egin zen. Baina nekazarientzat erreferentzia ziren egunei santu izena eman, eta jai kristau bihurtu ziren. Argigarria da nola jai kristauak ere 20-40 egunera izaten ziren. Euskaldunon zenbaketa sistema ere hogeikoa da, eta ilargi egutegia ere bai.

Orain dela 30-40 urte, Elizak santuen jai egunak ere aldatu egin zituen, liturgia berriaren izenean. Aurreko erreferentziekiko beste eragin negatibo bat izan zen. Interes unibertsalei begira, ez zitzaien otu gure kulturaren ezaugarriak interesgarri zirenik.

Zer balio luke antzinako ilargi egutegiak egun?

Egutegi hori berreskuratuko bagenu, batzuen iritziz hilean lau jai-egun gutxitxo lirateke. Baina lan ere egin beharko genuke haiek egiten zuten kopuruan, hau da, lau edo bost ordu egunean, gehienez. Hori nahikoa zen premiak asetzeko, ez zuten horrelako metaketa handirik egiten etorkizunerako.

Ilargi egutegia ez zen Euskal Herrian bakarrik erabiltzen.

Pirinio alde dena, Kantabria, Asturias, eta Dordoina, gutxienik, kultura berakoak ziren. Paleolito ostean urrunago ere zabaldu zen kultura hura, Senara eta Europa erdialdera, Suitzara…

Frantziako 16 gune desberdinetako toponimia aztertzen ari naiz, eta euskarazko erroa dute izen gehienek. Hori frogatzea izango da nire hurrengo ahalegina.

Gai honi buruzko informazio osagarria eta estekak:
· Josu Naberan: «Euskal mitologia zaharretik asko dugu ikasteko» (Argia, 2004-02-29).
· Euskaldunen ilargi egutegia. 15 eguneko astea (Berria, 2003-12-05).
· Euskaldunon ilargi egutegia. Audioa > elkarrizketa, Josu Naberan (Koska irratia, 2010-02-17).
· Ilargiaren gau eta egunak (Berria, 2003-12-07).
· Euskal egutegia (euskarazko wikipedia).
· Euskaldun ilargi-egutegia (Joseba Aurkenerena, kazeta.info, 2010-10-19).

Beste gau bat herri zauritu honen historiarako

Gaur gaueko 00:15ak aldera, twitter bidez Aske Guneari eta bertako herri harresiari buruzko albisteak segitzen ari nintzenean, zuzenean ikusi ahal izan dut Ertzaintza agertu denean gertatu dena.

Irudiak ikusi orduko jakin dut nekez hartuko ninduela loak, eta Donostiako Bulebarretik heldutako albisteen zain emango nuela gaua. Esna egoteko, beraz, hobe autoa hartu eta babesa adieraztera agertzea. Azken batean, loari ordu batzuk lapurtzea eta babesa erakustea hutsala da gazteak ematen ari diren duintasun lezioaren ondoan. Bi aldiz pentsatu gabe etxetik atera, Zarautzen autoa hartu, eta 01:00etarako Aske Gunean nengoen, Donostian.

Ehunka eta ehunka lagun aurkitu ditut bertan. Zaila da hitzez adieraztea sentitzen zen giroa. Elkartasuna, amorrua, babesa, lege eta auzitegi arrotz eta bidegabeen aurrean zutik irautearen duintasuna, seme-alabak kartzelara eramango dizkietela jakin arren zain dauden gurasoen begiradak, zigortutako gazteen urduritasuna eta esker ona, eta abar.

Goizeko 04:00etan heldu da Espainiako Polizia Autonomikoa berriro Aske Gunera. Berriro ere Herri Harresiak eragotzi egin die zortzi gazteak atxilotuta kartzelara eramatea. Lander Arbelaitz kazetariaren bideo honek dena esaten du.

Ametsenean, Euskal Jain, Itoitzen, Artozkin, Kukutzan eta beste hainbat lekutan ikusi eta sentitutakoa etorri zait gogora gaur gauean. Sentitzen dena adierazteko hitzak labur geratzen diren gau horietakoa izan da. Ehunka lagun elkarri helduta, armen indarrez bahitu eta kartzelara eraman nahi dituzten gazteak defendatzen.

Ez dugu lo askorik egin. Baina goizaldeko 07:30ak aldera gosari beroa banatu digute gazteen gurasoek.
Eskerrik asko, esan diot kolakao beroa eman didanari, eta eskerrik asko, zuei entzun behar izan dut gainera.

Betikoa: batzuen duintasunak gainezka egiten du herri honetan. Ez sinesteraino.

Besarkada estu bana denei. Eutsi!

Gai eta gau honi buruzko albisteak hedabideetan eta sarean:
· Un mur humà evita dos cops la passada nit la detenció de vuit joves a Donostia (La Directa).
· El ‘mur humà’ de Sant Sebastià ha impedit aquesta nit passada la detenció de vuit joves (Vilaweb).
· A night at Aske Gunea.

Etxebizitza alokagai edo salgai Getarian

Bizitzaren karanbolek etenik ez dutenez, Getariako etxebizitza alokagai daukagu berriro, urte osorako, eta luzatzeko aukerarekin. Nahiago dugunez Getarian edo euskarazko prentsan iragarkia jarri aurretik ezagunen artean komentatu, hemen dituzue datuak, interesa baduzue edo alokairuan bizitzeko etxebizitza bila dabilen ingurukoren bat ezagutzen baduzue.

Etxea salgai ere badago, norbaitek gutiziaren bat izanez gero.
Kasualitatez erosleren bat agertuz gero, bi hilabeteko epea izango lukete errentariek etxea uzteko.

· ETXEBIZITZA ALOKAGAI GETARIAN.
· Helbidea: San Roke kalea 19, 4. pisua.
· Hiru logela, egongela, sukaldea eta komuna, denak kanpoalderako leihoekin.
· Bi balkoi.
· Bista ederrak hegoalderantz zein iparralderantz.
· Urte osorako alokairua, kontratuarekin.
· 695 euro hileko (komunitate gastuak barne).
· Azaroaren 1etik aurrera sartzeko moduan.
· Harremanetarako: kalaportu@gmail.com

Hemen zenbait argazki:

Burundanga: txontxongiloak bihurtzen gaituen droga arriskutsua

Hego Amerikatik heldu eta Europan gero eta gehiago zabaltzen ari den droga da burundanga, edo eskopolamina.

Substantzia honen eraginpean dagoenak bere buruaren kontrola galtzen du batetik, egiten duena ez oroitzeraino. Bestetik, egiten duena isil bezain apal obedituz egiten du, norbaitek gidatutako robot bat balitz bezala.  Edo txontxongilo hutsa balitz bezala. Horregatik esaten zaio droga zonbia, beste izen batzuen artean.

[ etxean ere ohikoa den landarea da eskapolamina
edo burundanga sortzen duen lorea ]

Mediterraneo inguruan gero eta kezkatuagoak daude droga hau erabilita egiten diren delituek gora nola egin duten ikusita. Batez ere bortxaketa eta lapurreta kasuek. Bartzelonako Ospitale Klinikoko erizain Teresa Etxeberriak, esaterako, datu larriak ezagutarazi ditu oraintsu hedabideetan: azken hilabeteotan Bartzelonan ezagutzen diren bortxaketa gehienak, dagoeneko, biktima droga honen eraginpean utzi ondoren izan dira. Lapurretak ere gero eta gehiago egiten dira droga hau erabilita.

Nahikoa omen da norbaiti irakurtzeko txartel bat edo antzeko zerbait ematea, bertan jarritako burundanga usaindu eta esandakoa egiten duen zonbi ibiltaria bihurtzeko biktima. Ordu batzuetara esnatzen edo itzultzen da bere buruaren jabe izatera, baina ordurako bankutik pasa, auskalo zenbat diru atera eta hori egiteko esan dioten ezezagunei eman die, edo etxera eraman ditu eta denetik lapurtu diote, edo bortxatu ere egin dute. Hedabideak honelako gero eta lekukotza gehiago ari dira ezagutarazten.

Misterioari eta ezkutuko kontuei buruzko Espainiako telebista saio ezagun batek, otsailean erreportaje sakona egin zuen gai honi buruz, eta oharkabean burundanga hartu ondoren lapurtuak izan diren bi lagun elkarrizketatu zituen platoan bertan. Baita Bartzelonako Ospitale Klinikoko erizainak ere, gai hau hartzen ari den larritasunaren aurrean adi ibiltzeko mezua zabaltzeko beharra sentituta. Hemen ikus daitezke elkarrizketa horiek: Cuarto Milenio alerta sobre el timo de la burundanga, la ‘droga zombie’.

Txaman edo azti indiarrek aspaldidanik erabilitako landare psikoaktiboa

Ikerketa eta literatura asko dago landare psikoaktiboen inguruan. Europan, Erdi Aroan bertan sorginkeriarekin lotuta ageri dira belladona eta mandragora. Hego Amerikan, datura eta brugmansia bezalako landareak dira ezagunagoak. Landare hauek eskopolamina izeneko substantzia psikoaktiboa dute osagaietako bat. Carlos Castaneda idazle eta antropologoak, azti edo txaman indiarren irakaspenak bilduz 1968an argitaratu zuen Las enseñanzas de Don Juan liburuan (hemen osorik PDFan) aipatzen duen moduan, eskopolamina sorginkeria kontuetarako erabiltzen zen kultura askotan, batez ere, gorputza hegaldirako prestatzeko. Gorputza bikoiztu egiten zen nolabait.

Vaughan Bell neurozientzialari britainiarrak, Kolonbian igarotako denboran, droga hau aztertu zuen, Hego Amerikan lapurretak eta bortxaketak egin ahal izateko zenbateraino erabiltzen den ikusi, eta zeharo harrituta eta larrituta. Eskopolamina, azken batean, pertsonaren borondatea erabat bahitzen duen droga bakarra dela ohartu da zientzialaria. Antza denez, garunaren zati zehatz bati soilik erasaten dio, eta horrek ahalbideratzen du pertsona bat erabat normal ibili arren, bere buruaren jabe ez izatea, besteen aginduak txontxongilo batek bezala betetzea, eta substantzia honen eragina pasatutakoan, oroitu ere ez egitea.

Horrek, noski, bitarteko oso preziatua bihurtzen du lapurrentzat edo bortxatzaileentzat. Gaur egun, Ecuador, Venezuela, Mexiko eta Kolonbia dira burundanga erabiliz delitu gehien egiten diren herrialdeak. Azken urteotan, ordea, Europara heldu da delituetarako burundanga erabiltzeko ohitura, eta kasuek oso nabarmen egin dute gora azken hilabeteotan. Herrialdearen arabera, izen ezberdinak hartzen ditu burundangak. Mexikon, esaterako, deabruaren belarra eta iluntasunaren arranoa bezalako esamoldeekin ezagutzen da.

CIAren kontrol mentalerako proiektuak, MKULTRA izenekoak, eskopolamina erabili izan du egiaren edabea balitz bezala. Jakina da, bestalde, Txekoslovakiako polizia sekretua zenak ere atxilotuei informazioa ateratzeko erabili izan zuela bere garaian, elikagaien artean botata.

Gurean ere izan da antzeko kasurik. Nabarmenena, Xabier Kalparsoro gazte zumaiarraren heriotzarekin lotutakoa da. Duela hogei urtekoa da kontua, 1993koa. Honela deskribatzen du gertatutakoa euskarazko wikipediak, Xabier Kalparsorori buruzko artikuluan:

“Kalparsorok bere eskuz idatzi eta erakundearen zuzendaritzara igorritako eskutitzak helarazi zizkion ETAk Egin egunkariari urriaren 7an. Dokumentuan Anuk-ek abuztuan izan zuen atxiloketaren berri eman zuen. Haren arabera, aipatu atxiloketak iraun zuen bitartean bere onetik atera eta 23 egunez, gutxi gorabehera bere burua erabat galduta eduki zuten droga ezezagunak eman zizkioten. Ondoren egoera berezian askatu zuten eta bera jazartzen zutela ohartu zen, polizia ondo-ondotik jarraitzen baitzuen.

Idazkian Ertzaintza salatu zuen: “zipaioek atxilotu eta drogatu, hipnotizatu, burua jan edo dena delakoa eta berriro ere kalean utzi ninduten. Erabili egin naute eta oraindik ere horretan ari dira (…) ez dakit zein teknika erabili zituzten. Baina ziur nago drogaren bat edo zerbait eman edo egin zidatela. Zergatik? Ziur nago uneren batean galdekatu nindutela, baina ez naiz oroitzen”).

 Gai honekin lotutako informazioa eta estekak:
· Salatu dute Ibarran bi neska drogatu eta bahitu egin dituztela festetan (Berria, 2016-06-24).
· Drogen eraginpean sexu erasoak jasan dituzten lau biktima artatu dituzte asteburuan Bidasoko Ospitalean (antxetamedia.info, 2016-06-21).
· Burundanga drogari buruzko azalpenak eman ditu Ai Laket elkarteak (antxetamedia.info, 2016-06-23).
· Escopolamina (gaztelerazko wikipedia).
· Escopolamina: el arma secreta de violadores y asaltantes (La Republica, 2008-04-11).
· Droga (euskarazko wikipedia).
· Detenido un falso chamán que abusaba de mujeres suministrándoles burundanga (20minutos.es, 2012-05-20).
· Casos impactantes del uso de la Burundanga (cuatro.com, 2013-02-08).
· ‘Cuarto Milenio’ alerta sobre el timo de la burundanga, la ‘droga zombie’ (cuatro.com, 2013-02-11).
· Nadie escapa de los efectos de la burundanga, una droga casi indetectable (Espejo público, Antena3, 2012-05-25).
· Beleño Blanco: la flor de la muerte (internatura.org).
· Burundanga: la droga que roba la voluntad y convierte a los hombres en títeres (pijamasurf.com).
· Project MKULTRA (ingelesezko wikipedia).
· Operación MKULTRA (gaztelerazko wikipedia).
· Anuken egia: bertsio ofiziala zalantzan jartzen duen dokumentala (Ane Miren Etxaniz, ZuZeu, 2011-02-22).
· Xabier Kalparsoro, Anuk (euskarazko wikipedia).
· Dentro del peligroso mundo de los camellos de la Burundanga (El Mundo, 2016-09-29).

Hildakoen iturria

Beste behin ere, Euskal Herrian gertatutako kontu misteriotsu bat ezagutarazi zuten Milenio3 irratsaioko lagunek pasa den martxoaren 17an. Zehazki, Trebiñu Konderrian hildakoak, iturri berezi bat, eta haurrek horrelakoetarako duten aparteko zentzua uztartzen dituen istorioa da Javier Sierra idazleak eta kazetariak kontatu zuena, sasoi batean Trebiñu Konderrian bertan eta gaur egun Madrilen bizi den emakume baten lekukotza zuzenarekin.

Klara izena du emakumeak, eta pasa den abenduan Trebiñu Konderrian aurkitutako hezurkin batzuek biribildu dute berak orain irratian kontatutako istorioa (hemen entzun eta jaitsi daiteke: Milenio3, 2013-03-17, 63. minututik aurrera). Duela 20 urte hasi zen istorioa, hain zuzen ere. Hitzez hitz honakoa da Klararen lekukotza, Ate Ilunerako euskaratuta:

“Nire ahizpa zaharrak immuno-eskasia eragiten duen gaixotasun arraro bat zuen, Wiskott-Aldrich Sindromea izenekoa, eta iraunkorki arriskuan zegoen. Azken batean, immuno-eskasiarekin lotutako gaitz larrienetakoa da. Txikia nintzenean, oso gogoan dut, bere ondoan egoteko eskuak garbitu behar izaten nituen etengabe, kalera oso gutxitan ateratzen zen, eta bere bizitza laburra ohean etzanda eman zuen batez ere. Horrela oroitzen dut Kandela, nire ahizpa”.

Bederatzi urte zituen garai hartan Klarak, ohean zegoen ahizpak ezusteko eskaera egin zionean. Eskaera, agindua, oharra, iragarpena. Auskalo zer zen hura.

“Herrian bazen iturri bat, eta haurrak han aritzen ginen jolasean, ohiko kontuetan: batak besteari busti, globoak bete eta bota, eta antzekoak. Egun batean, ahizparekin nengoela, agurtu eta kalera nindoala esan nion, lagunekin iturrira joateko geratu nintzelako. Normalean baino aurpegiera serioagoarekin begiratu ninduen orduan, eta ez zaitez iturrira joan esan zidan. Harrituta galdetu nion, zergatik ez ote nuen joan behar, eta erantzuna arraroa izan zen: Klarita, ez zaitez iturrira joan, hildakoak daude-eta han. Ea zer arraio esaten zuen galdetu nionean, berriro errepikatu zidan: ez zaitez iturrira joan, hildakoak daude“.

Iturri haren inguruan ez zegoenez ez hilobirik ez hilerririk ez ezer, Klarak ez zion kasurik egin ahizpa zaharrari, hura ohean zegoen bitartean ahizpa gaztea kalera atera zedin ekiditeko egoskorkeria besterik ez zelakoan kontu hura. Ohean zegoen ahizpa zaharrak, gaztearen konpainian geratzeko eta harekin jolasteko amarrutzat erabiltzen zuena.

Klarak ez zion kontu hari garrantzi gehiagorik eman. Ahizpa zaharra hiruzpalau urte geroago hil zen, baina bizitzak aurrera segitu zuen. Klarak alaba bat izan zuen, eta udan eta oporraldietan, hiriburutik herria itzuli ohi ziren, atseden egunak pasatzera. Ahizpa zaharra gogoan, Kandela izena eman zion alabari ere.

“Nire alabari asko gustatzen zitzaion herrira etortzea. Urteek aurrera egin ahala, gure antzera jolasten zuten haurrek: uda, beroa, iturria, betiko jolasak… Duela bizpahiru uda, ordea, egun batean nire iloba etorri zitzaidan bila, nire ahizparen alaba: Izeko, Kandelak bere bila joateko esaten du. Oso beldurtuta dago. Ea zer gertatu zen galdetu nion ilobari. Ea zerbait gertatu zitzaion alabari, ala norbaitekin borrokan aritu ote zen, edo auskalo. Ez, ez, baina bila joateko esaten du, etxera joan nahi duela erantzun zidan ilobak”.

Klararen harridura izu bihurtu zen alabaren bila joan zenean. Herriko plazako iturrian ari ziren jolasean haurrak, eta haiengandik apur bat aldenduta zegoen alaba, negarrez, izututa. Sei urte zituen alabak iturri hari buruz hildako ahizpak esandakoa jakitea ezinezkoa zen, Klarak inori ez ziolako sekula kontu hura aipatu, baina bertara heldu orduko ohartu zen zerbait arraroa gertatzen zitzaiola alabari.

“Ea zer gertatzen zitzaion galdetu orduko etxera eramateko erregutu zidan. Etxean, merienda eman eta isilik segitzen zuen, beldurtuta. Halako batean, herritik alde egiteko eskatu zidan: Ama, goazen Madrilera, nik ez dut gehiago etorri nahi herri honetara. Uda erdian geunden, oporretan, eta ea erotu zen esan nion. Ezin genuela Madrilera itzuli. Ea zer gertatzen zitzaion galdetu eta ez zidan ezer erantzuten. Oso arraro zegoen. Gauean, nire senarrak eraman zuen logelara, lokartzera, eta hark galdetuta, erantzun egin zion: Aita, mamu bat ikusi dut iturrian, eta beldurra daukat. Senarrak galdetu zion ea nola zekien mamua zen, eta alabaren erantzuna: zaurituta zegoelako, eta ez zituelako gu bezalako jantziak. Ezberdina zen, eta eta gainera nik bakarrik ikusten nuen“.

Alabak ez zion bueltarik ematen izuari, eta azkenean gurasoek Madrilera itzultzea erabaki zuten. Horretan geratu zen kontua, eta Klarak ahizpa zaharrak urte batzuk lehenago iturriari buruz esandakoarekin lotu zuen gertaera, eta leku hura bere oroimenean betiko misterioan bilduta geratu zen.

Pasa den abenduan, 2012ko abenduan, Trebiñu Konderrian, lan batzuen harira iturria mugitu eta hezurrez betetako hobi bat aurkitu zuten arte. Karlistaldian izandako borroketan hildako soldaduen hezurrekin.
Duela hiruzpalau hilabeteko aurkikuntzaren berri oraintsu izan du Klarak, eta berehala lotu zuen ahizpak esandakoarekin eta urte batzuk geroago alabak ikusi omen zuenarekin. Ahizpa zaharrak eta alabak, bazuten, nolabait, iturriaren azpian gordeta zauden soldadu haien berri.

Haurrak, beste behin ere, beste inork ikusten ez dituzten kontuak ikusiz eta kontatuz.
Ate ilunaren beste aldean dagoena erakutsiz, izututa.

Gai honi buruzko informazio osatuagoa eta kanpo loturak:
· Milenio3: 12 denboraldia, 28. irratsaioa (2013-03-17. ikerjimenez.com).
· La batalla de Treviño (Francisco Manuel Oller).
· Una guerra al descubierto (El Nuevo Día, 2011-07-07).
· Trebiñu (euskarazko wikipedia).
· Síndrome de Wiskott-Aldrich (gaztelerazko wikipedia).

Jorgerekin jolasean (II)

Jorgerekin jolasean

edo bazko astelehena etxean, sukarrarekin, Oteizarekin eta argazki kamararekin…