Psikofoniak, beste aldeko ahotsak

Misterioarekin eta beste alderako ate ilunekin lotutako gaien artean, klasikoa bezain beldurgarria da psikofoniei dagokiena. Thomas Alva Edisonek XIX. mendean fonogramoa asmatu zuenetik eta ahotsak eta soinuak grabatzeko gai izan denetik gizakia, hildakoen ahotsak biltzearena etengabeko obsesioa izan da misterio zaleen artean.

Lehen psikofonia, ofizialki, Friedich Jürgensonek bildu zuen, 50eko hamarkadan. Baso batean txorien kantuak grabatu zituen ornitologo estoniarrak, dokumental baterako. Estudiora itzuli eta zinta entzuten ari zenean, aste batzuk lehenago hil zen bere amaren ahotsa ezagutu zuen: “Friedel, entzun nazakezu? Ama naiz”, dio, norvegieraz, adituek lehen psikofoniatzat jotzen duten honetan.

Hemen entzun daiteke lehen psikofoniatzat hartzen dena.

Ordudanik, gai honek lilura, zirrara eta beldurra eragin du gaur arte. Ez dut gogoan, Enigmas, Año Cero, Mas Allá edo 14-16 urterekin tarteka erosten nituen misterioari eta kontu paranormalei buruzko zein aldizkarik oparitutakoa zen, baina duela hogei urte baino gehiago, banuen hainbat psikofonia biltzen zituen kasete bat, Jimenez del Osoren aurkezpenarekin, eta psikofonia bakoitzaren azalpenekin. Gerora, cd formatuan berrargitaratu zuen Año Cero aldizkariak, oker ez banago. Hainbat aldiz izutu izan gara lagunartean, eskolatik mendira, ibilaldiren batera, eskiatzera edo auskalo nora joan eta gauez gelaren batean mahaiaren bueltan tertulian kontu hauek aipatu, argiak itzali, kandelak piztu eta psikofonia haiek jarrita.

Aurrena kasetean eta gero CDan izan nuen hura sarean aurkitu dut gaur. Hemen.

Izan ere, oraindik, gaur egungo teknologiekin audio pistak edozeinek nahasi ditzakeen arren etxean bertan, benetako izua sortzen dute psikofoniek. Badute zerbait berezia. Iluna. Ezkutukoa. Beldurgarria.

Lehen euskal psikofonia

Duela hamar bat urte gai hauen inguruko Kaia agerkaria argitaratzen hasi zen Juanma Gallego kazetari gasteiztarrak behin baino gehiagotan ederki landu izan du gai hau, bai psikofoniak hizpide hartzean, eta baita Otsateri buruzko kontuak aipatzean ere. Izan ere, Otsate eta psikofoniak, elkarrekin, beste klasiko bat dira misterioaz ari garenean.

Bada, lehen euskal psikofonia izan daitekeenari buruzko azalpenak aspaldi eman zituen Juanma Gallegok:
“Gure artean, Gasteiz Irratiko teknikari Aldrefo Resak Otsaten lortutako bi psikofoniak ospetsu bilakatu ziren ezohiko fenomeno honen jarraitzaileen artean. Mikel Deunaren eleizaren dorrean lortutako psikofonia horiek oso ezberdinak dira. Lehen psikofonian, emakume baten ahotsa dirudienak honakoa galdetzen du gazteleraz: “¿Qué hace la puerta cerrada?” . Bigarrenak, aldiz, neskatil baten ohiua dirudi. Hasiera batean “Pandora” ulertu zuten ikerlariek, baina gerora jende gehienak kanpora dioela uste du. Azentu fonetikoa lehen silaban egonda (“kán-po-ra”), bigarren aukera zentzudunagoa dirudi. Horrela izanez gero, lehen euskal psikofoniaren aurrean egongo ginateke”.

Hemen entzun daiteke lehen euskal psikofoniatzat jotzen dena: Kanpora!

Gai honi buruzko estekak eta informazio gehiago:
· Friedrich Jürgenson: Voices of the Dead? (sonoloco.com).
· Psicofonías famosas (adimensional.com.mx).
· Psikofoniak edo airean dauden ahots misteriotsuak (Aizu! aldizkaria).
· Otsate, misteriozaleen meka (Juanma Gallego, Kaia, 2003-09-01).
· Entzunezina entzungai (Juanma Gallego, Kaia 4. zenbakia, 2004ko uda).
· Psikofoniak (Juanma Gallego, Ipurtargia irratsaioan, Kaitin Allende kazetariarekin).
· La primera psicofonía (adimensional.com).
· Psicofonías grabadas en Ochate (El rincón de Ochate bloga, 2009-02-18).

Hamar urte eta egun bat

Otsailak 20 ditu gaur. Hamar urte igaro dira Espainiako Gobernuaren beso armatuak, indar erakustaldia eginez eta izua lau haizetara zabalduz, Euskaldunon Egunkaria itxi, zuzendaritzako kideak atxilotu, torturatu eta kartzelaratu zituenetik. Lehenago Egin egunkaria, Egin irratia eta Ardi Beltza aldizkaria bezala, euskarazko egunkari nazionalari heldu zitzaion ordua gaur hamar urte.

Sasoi hartan, goizaldean, euskal gazteen eta independentisten aurkako antzeko sarekadetara ohituta gintuen telefoak, irratiak, telebistak. Ez zitzaigun arrotza herri honen alde hainbat esparrutan lanean aritutakoak esku-burdinak jantzita ikustea, polizia autoetarako bidean. Baina Joan Mari Torrealdai, Txema Auzmendi, Martxelo Otamendi edo Iñaki Uria gisa hartara ikusteak telebistako irudietan, zerbait mugiarazi zion herri honi erraietan. Espainiak marra gorri guztiak igaro izanaren sentsazioa hedatu zen nolabait euskal gizartean, eta polizia operazio hark hainbati begiak zabaltzeko eta balio izan zuen, Audientzia Nazionalak, Madrilgo epaileek, Guardia Zibilak eta Estatuaren aparatu ilunenek egiten zutena agerian utziz. Gezurrak, torturak, bidegabekeria, kartzela, sakabanaketa, inolako berme juridikorik eza. Hitz batean esateko, inpunitatea, zigorgabetasuna.

Antzeko kontuak izan ditugu buruan askok eta askok gaur eguerdian Andoainen. Bizitza erdia hitzekin lanean aritu arren, zaila da barrua zeharo iraultzen dizun zerbaiti buruz idaztea. Martxelo, Iñaki, Pello, Joan Mari eta gainerakoak ikusi edo agurtu ondoren geratzen zaizun sentsazioa zein den esatea, batez ere haien ondoan, eta haiek babestuz, antzeko egoeran egon diren eta hainbat kasutan oraindik epaiketen zain dauden auzipetuak, atxilotuak eta kartzelaratuak ikusten dituzunean. Edo langile eta lankide ohiak Egunkaria aurrera! dioten elastiko urdinekin ageri direnean, hamar urte geroago. Flashak. Argazkiak. Postalak. Oroitzapenak. Denak saldoka datoz, malkoei eusteko ere ahalegin berezia zergatik egiten ari zaren ohartzen zarenean. Nola ahaztu Imanol Muruaren aterkia, Martxelo Otamendi torturaren zulo beltzetik atera eta ETBko kameren aurrean txikituta, negarrari eutsi ezinik, pasatutako infernua kontatzen ari zenean. Nola ahaztu Xabier Alegriaren testigantza lazgarriak. Pello Zubiriaren ospitalaratzea, Iñaki Uriak pasatutakoa, Iñakiren gurasoak preso zegoen semearen argazkiari eutsiz, Joan Mari Torrealdairen isiltasuna urte askoan, torturaren izuari oraindik ihes egin ezinik.

Egunkaria itxi zuten, zuzendaritzako kideak atxilotu, baina kolpea euskal gizartearentzat izan zen. Baita zarauztarrentzat ere. Egunkaria Sortzen ekimenari erantzun ederrenetakoa eman zion herria izan zen Zarautz. Josemi Zumalaberen uzta biltzeko sasoia zen, eta zarauztarrek ederki erantzun zioten Lizardik hainbat eta hainbat urte lehenago amestutako euskarazko egunkaria sortzeko deialdiari. Atxiloketa, tortura eta kartzela Iñaki Uriak ezagutu zituen, baina kolpea Egunkaria Sortzen ekimenean aritu ziren zarauztar guztiek hartu zuten. Eta baita ekimen hura diruz lagundu eta Euskaldunon Egunkaria sortzea ahalbideratu zuten herritar guztiek ere. Baita ordura arte egunkari hartan lanean aritu ziren zarauztarrek ere. Zerrenda ez da nolanahikoa. Gaur Andoainen bildu den zarauztar kopurua ikusi besterik ez dago.

Kolpe gogor hari euskal gizarteak erantzun zion antzeko moduan erantzun zion Zarautzek ere. Hasiera batean Egunero berriari babesa erakutsiz, eta hilabete batzuk geroago Berria egunkariaren harpidedun, erosle eta irakurle izanez. Lizardiren ametsak, Josemirenak edo Iñakirenak, aurkitu zuten ongarria nonbait, eta euskarazko egunkari berria ez ezik, tokian tokiko euskarazko egunkariak ere sortzen eta zabaltzen joan ziren. Gurean, Urola Kostako HITZAk ikusi zuen argia urtebete geroago, gaur bederatzi urte zehazki, 2004ko otsailaren 20an. Iñaki Uria preso zegoen oraindik, eta ez dut honezkero ahaztuko egunkari berriaren zuzendari gisara, Zarauzko aurkezpen ekitaldian Inaxiori eta Gurutzeri, Iñakiren gurasoei, eman genien lore sorta. Malko eta txalo artean jaso zuten. Jasotako kolpeak min egiten zuen oraindik, baina erortzean berriro jaikiz aurrera egiten ikasi duen herriaren duintasuna nabaritzen zen bildutako guztion artean. Egunerok, Berriak eta bateko eta besteko Hitzek erakutsi zuten ildotik nolabait: euskarazko prentsa idatzia, egunero, nazional mailan, eta eskualde mailan. Lizardiren ametsa, lau haizetara.

Gure herriari eta munduari begiratzeko euskarazko leihoak ditugu ordudanik. Paperezko leiho horiek leiho digitalak ere bihurtu dira denborarekin, eta langileak dituzte, irakurleak dituzte, herri informazioa lantzen dute, eta egundoko ekarpena egiten diote herri honi. Duela hamar urte gezurra ari zuen, baina gaur babesaren eguzkia eta beroa nabari zen Andoainen. Bihar hutsik egongo da Martin Ugalde kultur parkea. Baina han jarraituko dute langileek, erredakzioan, bateko eta besteko albisteekin, adierazpenekin, erreportajeekin, elkarrizketekin, eta egunkari baten ohiko kontuekin. Baita Zarautzen ere, Urola Kostako HITZAren erredakzioan, beste hainbat herritan bezala. Gaur hamar urte igaro baitira Egunkaria itxi zutenetik, baina bihar hamar urte eta egun bat beteko dira. Pirotekniarik gabe aterako da inprentatik etziko zenbakia, eta hurrengoak. Baina eguneroko horiek dira garrantzitsuak. Babesa ondo dago. Beharrezkoa da. Eta bidegabekeria salatzea. Egindako kalteagatik haserretzea. Egin zutena gogoratzea. Gezurtiak seinalatzea. Baina eguneroko bidelagunak dira ezinbestekoak. Hamar urte eta egun bat betetzen denean ere hor segiko dutenak. Hamar urte eta bi egun betetzean iraungo dutenak. Hamar urte eta hiru egun, eta lau, eta bost, eta sei… egunero, beste hamaika urtean, munduari paperezko leihoak zabalduz egunero, euskaratik eta euskaraz.

Gari Berasaluze
Euskaldunon Egunkariako langile ohia
Urola Kostako HITZAko zuzendari ohia
Zarauzko Kultura, Jaiak, Herrien Elkartasuna eta Euskara zinegotzia

Bizitzari amaiera emateko erabakia, gero eta hedatuagoa

Astelehen gauean egin zuen albisteak salto sare sozialetara: bezperan, igandean, 56 urteko gizon batek bere buruaz beste egin zuen Basaurin, etxekoei ohar bat utzita, ezin zuela gehiago esanez. Egun batzuk lehenago, etxe kaleratzeen aurkako Bizkaiko plataformarekin harremanetan jarri zen, egoera ekonomiko larriak eraginda, antza denez, etxetik kaleratua izateko arriskuan zegoelako.

Albisteak, ordea, ez zuen beste kasu batzuetan bezain nabarmen egin aurrera. Lehen orduetan nahasiak zetozen datuak. Nahasiak baino gehiago, ezkutatuak. Etxekoek eta ingurukoek ezkutatu egin baitzuten 56 urteko gizonak bere buruaz beste egin zuela eta, beraz, etxe kaleratzeen aurkako plataforma soilik izan zen heriotzaren arrazoia mahai gainean jartzera eta gertatua salatzera ausartu zena.

Hurrengo egunean, Herrialde Katalanetatik heldu zen antzeko beste albiste batek zalantzari ateak itxita uzten zizkion: Mallorcan, 67 eta 68 urteko senar-emazteek bere buruaz beste egin zuten, etxetik kaleratuak izateko agindua jaso zutenean. Senideei utzitako gutun batean, senar-emazteek zehatz azaldu zituzten bizitzari amaiera emateko arrazoiak.

Gaur bertan, Zarautzen, Gipuzkoako Foru Aldundiak eta Zarauzko Udalak elkarlanean zabalik duten Neguko Etxean, bere buruaz beste egiten ahalegindu da etxerik gabeko gizon bat.

Aste honetako hiru kasu besterik ez dira, baina eguneroko errealitatea agerian uzten dutenak. Datuen arabera, zehazki, Espainian, egunero batez beste 243 lagun ahalegintzen dira buruaz beste egiten. Horietatik, 10 bat hiltzen dira egunero.

Euskal Herrian, datuak ez dira oso zehatzak ere, baina azken urteotan ari dira kasuak zenbatzen. 2011. urtean, esaterako, Euskal Autonomia Erkidegoan, ofizialki 179 lagun hil ziren buruaz beste eginda. Inoizko kopuru handiena da. Nafarroan, 2009. urtean, ofizialki 55 lagunek egin zuten buruaz beste. Urtez urte kopurua handitzen ari dela kontuan hartuta, lurralde guztiak kontuan hartuta, erratzeko beldur handirik gabe esan daiteke: Euskal Herrian urtero 275 bat lagun suizidatzen dira batez beste.

Hedabideetan isla handirik ez

Datuak errealitate gordina erakusten duen arren, honek gero ez du isla askorik hedabideetan. Areago, kasu askotan, heriotzaren arrazoia ezkutatzeko borondate nabarmena ere ageri da zenbait hedabideren eguneroko lanean zein estilo liburuetan.

Duela urtebete, 2012ko otsailean, Zarautzen gizon batek bere buruaz beste egin zuen, trena igarotzerakoan trenbidera bere burua botata, nabarmen. Berehala hil zen. Bada, honakoa izan zen albistea euskarazko hiru hedabidetan:

· Zarautzen gizon bat hil da, trenak harrapatuta (Urola Kostako Hitza, 2012-02-23).
2012/02/23

Gizonezko bat hil da Zarautzen, EuskoTreneko tren batek harrapatuta, Santa Klara oinezkoen pasabidean zela. Enpresak jakinarazi du pasabideko hesiak une horretan jaitsita zeudela. Ertzaintzak argitu duenez, bere burua hil du, itxuran, gizonezkoak. Atzo gauean izan zen istripua, 21:20ak aldera, EuskoTrenek gaur jakinarazi duenez. Bilbo aldera zihoan tren batek jo zuen gizona. Zerbitzua ordubetez etenda eduki dute.

· Gizon bat hil da Zarautzen, tren batek harrapatuta (Berria, 2012-02-24).

· Tren istripua Zarautzen: gizonezko bat hil da Zarautzen tren batek harrapatuta (eitb.com, 2012-02-23).

Ez da kasualitatea albiste horrela idatzita agertzea hedabideetan.

Buruaz beste egitearena, oraindik ere, berariaz ezkutatzen da.
Euskal idazle ezagun eta estimatu baten kasuarekin antzera gertatu zen duela hiru bat urte. Bere buruaz beste egin zuela denek jakin arren, hedabideek saihestu egin zuten datu hori aipatzea. “Hil egin da” izan zen orduko hartan esamolde erabiliena, heriotzaren arrazoia ezkutatuta.

Sasoi hartan, euskarazko hainbat tokiko egunkariren kazetaritza ardura nuen nolabait, eta gaia lantzeko moduari buruz eztabaida izan genuen lankideen artean, indarrean genuen irizpideari buruz. Heriotzaren arrazoia norbaitek bere buruaz beste egitea denean, informazio ematerakoan datu hori ezkutatzea, erroraino sartuta dugun kultura eta hezkuntza kristauaren ondorioa dela defendatzen nuen. Sasoi batean buruaz beste egitea bekatu larria baitzen, eta horrela hiltzen zirenak hilerrietatik kanpo lurperatzen zituzten. Senideentzat eta ingurukoentzat ere lotsatzeko moduko kolpea izaten zen, eta kristautasunak ere ez zuen batere lagundu amaiera mingots hori onartzen. Bekatu barkaezina zen bizitzari amaiera ematea. Hobe beraz, isilpean geratzea kontua.

Ez da horrela gertatzen beste zenbait erlijiotan. Zerbaiten alde bizitza ematea, esaterako, ohorerik handiena da musulmanentzat, eta martiriak ohore guztiz lurperatzen eta gurtzen dituzte, ia kristauen santuen pare. Kultura kontua, alegia.

Suizidioa mendebaldeko gizartean oraindik gai tabua den arren, bizitzari amaiera ematea erabaki duten pertsonaia historiko sonatuen zerrenda ez da nolanahikoa, eta nahi adina luzatu daiteke: Kleopatra, Hitler, Kurt Cobain, Sid Vicious, Marilyn Monroe, Vincent Van Gogh, Jon Mirande edo Ernest Hemingway aipatu ditzakegu, besteak beste.

Hona hemen gai honi buruz Espainiako Telebistak iazko apirilaren 14an emandako dokumental interesgarria:

Suicidios, la ley del silencio

Gai honekin lotutako albisteak eta estekak:
· Suizidioen inguruan aritu gara Ate Iluna tartean (Akabo Bakea! Gaztea, 2013-02-15).
· Crisis que mata: Más de 200 españoles intentan suicidarse diariamente (rt.com, 2013-01-25).
· Un matrimonio de jubilados se suicida en Mallorca tras recibir una orden de desahucio (cadenaser.com, 2013-02-12).
· Stop Desahucios achaca un suicidio en Basauri a un impago hipotecario (eitb.com, 2013-02-12).
· El Ayuntamiento de Basauri no tiene constancia de que el suicidio sea por un desahucio (elcorreo.com, 2013-02-12).
· Un sucidio a la semana (El Diario Vasco, 2010-04-11).
· Bizkaia registró 91 suicidios el año pasado, un 56% más que en 2010 (2012-06-22).
· Nueve personas se suicidan cada día en España; tres por culpa de la crisis (El Diario Vasco, 2012-10-26).
· Los suicidios, primera causa de muerte no natural en Navarra en 2009 (navarra.es, 2010-03-03).
· Navarra, una de las CCAA con la tasa más alta de suicidios entre adolescentes (Noticias de Navarra, 2011-11-24).
· Bere buruaz beste egin (Rufino Iraola, El Diario Vasco, 2010-09-02).
· Suizidioa (euskarazko wikipedia).
· Julio Soto, 2017ko Nafarroako Bertsolari Txapelketaren finalean, suizidioaz kantari (bertsoa.eus, 2017-04-08).

Bizirik lurperatuak

Albiste berezia heldu da aste honen hasieran Txinatik: hiltzat emandako Peng Xiuhua izeneko 101 urteko emakumea bizitzara itzuli da bere hiletan bertan.

Emakumeak istripuren bat izan zuen duela pare bat aste, eta ordudanik ohean zegoen, mugitu gabe. Bere bi alabak arduratu ziren ama zaintzeaz, baina pultsurik hartzen ez ziotenez eta gorputza gogortuta nabaritu ziotenez, hiltzat eman zuten pasa den igandean. Astelehenean, gorputza garbitu eta jantzi ondoren, hilkutxara sartzen ari zirenean, esnatu edo itzuli egin zen bizitzara Peng Xiuhua, eta bere etxean hainbeste jende zergatik zegoen galdetu zuen.

Antza denez, umore onez hartu zuen gertatutakoa amonak, gustura, benetan zenbat lagunek eta senidek maite duten ikusteko eta erraustera eraman baino lehen esnatzeko aukera izan omen duelako.

Txinan aste honetan gertatutakoak, sasoi batean gaur egun baino askoz ohikoagoa zen kontu bati buruz hitz egiteko aukera zabaltzen digu. Izan ere, jendea bizirik lurperatzea askotan ikusten zen zerbait baitzen garai batean. Horren erakusle da, esaterako, Antoine Wiertz margolariaren Azkarregi lurperatua koadroa.

Sareko edozein bilatzailetan bizirik lurperatutakoei buruzko informazioa bilatzea nahikoa da, historian zehar izan diren milaka kasuen berri zabala aurkitzeko. Bizirik lurperatzearena, nahita egin izan da historian zehar, tortura modu bat bezala. Istripuz bizirik lurperatutakoen kasuak ere denok ikusi ditugu noizbait, batez ere lurrikaren eta antzeko hondamendien kasuan, eraitsitako eraikinen hondakinen artean. Oharkabean bizirik lurperatzearena, ordea, bereziagoa da.

Historian zehar, mito, sinesmen eta kontu ugari dago gai honen inguruan, kultura eta erlijio gehienetan. Bibliak eta Koranak ere aipatzen dituzte horrelako kasuak.

Euskal Herrian, antzeko kasuen berri behin baino gehiago entzun izan diegu arbasoei. Euskarazko prentsa idatzian ere bada horren arrastorik. 1975eko irailaren 27ko Zeruko Argian, Jean Pierre Mendiburu bertsolariaren bi bertso irakur daitezke, Bizirik lurperatu nai zuen enterradoreari izenburupean. Idiazabalen garai hartan antolatzen zuten Zepai sarian gailendu zen Mendiburu urte hartan.

Gurean, jendea bizirik lurperatzearena, batez ere, garai batean justizia ulertzeko modurik ankerraren isla besterik ez da. Navarra 1936, de la esperanza al terror liburuan, esaterako, Nafarroan 1936ko gerran egindako sarraskien artean, bizirik lurperatutako errepublikarren kasu bat baino gehiago aipatzen da.

Nafarroan bertan, askoz lehenago, XIV. mendean, Eloko gazteluaren historiari buruzko pasarte batean aipatzen da, bertan egondako presoak bizirik lurperatzen zituztela, batez ere lapurreten kasuan. Horien izenak ere aipatzen dira. Zaraguetako Toda, esaterako.

Zigor hau, gezurra badirudi ere, mendez mende, gerraz gerra, gaur egun arte heldu da. Bigarren Mundu Gerran, esaterako, sonatuak izan ziren japoniarrek bizirik lurperatzen zituzten zibil txinatarren kasuak. Gaur egun ere, urrun joan gabe, bateko eta besteko lekukotza lazgarriak agertzen dira hedabideetan, Iraken, Sirian, Ruandan eta beste hainbat lekutan, gerrarekin lotuta beti ere.

Gai honi buruzko albisteak eta kanpo loturak:
· Una anciana china supuestamente muerta vuelve a la vida en su propio funeral (rt.com, 2012-02-04).
· Premature burial (wikipedia, ingelesez).
· Entierro prematuro (wikipedia, gazteleraz).
· Bizirik lurperatu nai zuen enterradoreari (Jean Pierre Mendiburu, Zeruko Argia, 1975-09-27).
· Gaixo hiesdunak bizirik lurperatuak (Berria, 2007-08-08).
· Nire familia bizirik lurperatu zuten (Berria, 206-10-10).
· Eloko gaztelua (hiru.com).