[37] Partida bizidunak eta hilezkorrak

Mendeek aurrera egin arren, emakumeen izenean erabakiak hartzeko ohitura gurpil zoroa izan da gizonen artean. Horri zor zaio, esaterako, gaur egun munduan antzezten den xake partida ospetsuena: Marostica herriko xake biziduna.

Veneto eskualdean dago Marostica, Italian. Gereziek, Erdi Aroko gazteluak eta harresiak postaletako herria bihurtu dute, baina xakea da bertara bisitari gehien erakartzen dituen ikuskizuna, 1454az geroztik.




[Italiako Marostica herrian xake partida biziduna antzezten dute, bi urtean behin].

Sasoi hartan Taddeo Parisio zen gazteluaren jabea eta Mastoricako Jauna, eta haren Leonor alabarekin ezkondu nahi zuten Rinaldo D’Angarano eta Vieri da Vallonara nobleek. Hil arte borroka egitea erabaki zuten, senarra nor izango zen erabakitzeko. Parisiok, ordea, ez zuen nahi inor hiltzea alabarengatik, eta norekin ezkonduko zen erabakitzeko xake partida antolatu zuen bi nobleen artean. Irabazlea Leonorrekin ezkonduko zen, eta galtzailea Oldradarekin, Leonorren ahizpa gaztearekin.

Xake partida ikuskizun bihurtzea eta irudi handiekin eta bizidunekin jokatzea erabaki zuten, eta lehiakideen senideak eta ezkongaiak ez ezik, Veneziako Errepublikako noble ugari eta Marosticako herritar gehienak bildu ziren herriko plazan. Zaldunekin, arkulariekin, banderekin, argiekin, suarekin, musikarekin eta dantzariekin osatu zuten ikuskizuna. Leonorrek gustukoa omen zuen bi nobleetako bat, eta hark irabazi zuen partida.

Hura gogoratu eta ikuskizunaren edertasuna errepikatu nahian, bi urtean behin xake partida antzeztea erabaki zuten Marostican. Gaur eguneraino heldu da ohitura, eta munduko xake bizidunik ezagunena bihurtu da. Urte bikoitietan milaka lagun elkartzen dira herriko plazan, xakea ikuskizun bihurtuta historiako partida ederrenak ezagutzeko. Izan ere, 1923az geroztik xake partida hautatuak antzezten dituzte.

Adolf Anderssen alemaniarrak eta Lionel Kieseritzky estoniarrak Londresen 1851ko ekainaren 21en jokatu zuten Partida Hilezkorra izan zen lehenengoa. Partida hura Londresko nazioarteko txapelketaren atsedenaldi batean jokatu zuten, lagunartean, garai hartan munduko jokalari onenetakoak zirenek. Anderssenek irabazi zuen eta, haren xakearekin liluratuta, Kieseritzkyk Parisko xake elkarteko lagunei helarazi zizkien jokaldiak, telegrafoz. Hurrengo hilean, La Régence aldizkariak argitaratu zuen partida (hemen partida haren nondik norakoak).

Mastoricara Errusiatik heldu zen ideia, boltxebikeak 1921ean hasi baitziren xakea sustatzeko partida bizidunak antzezten: Smolensk (1921), Kerch (1922), Omsk (1923), Leningrado (1924) eta Moskun (1924) izan ziren lehenengoak. Urtero, milaka lagun biltzen ziren ikuskizunerako hautatutako plazetan, jokalari onenek telefonoz edo bertatik bertara adierazitako mugimenduak nola antzezten zituzten ikusteko.


[Leningrado, 1924ko uztailaren 20a. 8.000 lagun elkartu ziren Dvortsovaya plazan, xake biziduna ikusteko].

Egia esan, ohitura zaharra zen. Ezagutzen den lehen xake biziduna Granadan antolatu zuten, 1408an, Muhammad VI. sultanaren gortean, eta hurrengo mendeetan erregeek eta nobleek ere antolatu zituzten antzekoak, batez ere garaipenen ospakizun modura. El Escorial (1571), Karlsbad (1682) eta Praga (1895) bihurtu ziren partida edo ikuskizun ezagunenen xake taulak. Antzeko erakustaldiak errotzen joan ziren, eta XX. mendeak aurrera egin ahala, sobietarren eta italiarren eraginez, gero eta ohikoagoak bihurtu ziren partida bizidunak. Capablanca eta Steiner, esaterako, elkarren aurka aritu ziren 1933an, Los Angelesen, ondoan haien mugimenduak antzezten zituzten dantzariak eta aktoreak zituztela. Steinerrek sortutako Hollywood xake taldearen egoitzan izan zen. Steinerren gidaritzapean, xake talde hark antolatu zituen 1945eko Joko Panamerikarrak ere, xakea eta glamourra uztartuz, zinemako izarrak izan baitziren xake taulako damak, erregeak eta gainerako irudiak. Besteak beste, Marlene Dietrich eta Humphrey Bogart aktoreek ere parte hartu zuten partida haietan.


[Capablanca eta Steiner elkarren aurka aritu ziren 1933an Los Angelesen, Hollywoodeko aktoreek eta dantzariek beraien mugimenduak antzezten zituzten bitartean].

Handik urte batzuetara Euskal Herrira ere heldu ziren xake partida bizidunak. Gasteizen Partida Hilezkorra antzeztu zuten 1960an, Andra Maria Zuriaren jaietan, Arabako Xake Federazioak antolatuta eta udalak babestuta. Berrikuntza izan zen urte hartakoa, eta galaz jantzi zuten hiria ekitaldirako. Xake taula handia jarri zuten Plaza Berriaren erdian, eta antzezleak orgetan eraman zituzten hiriko kaleetan barrena, Erdi Aroko jantziekin mozorrotuta, ikuskizuna alde zahar osora zabalduz. Milaka ikusle izan zituen partidak, eta albisteak, erregimenaren propaganda eta dokumentalak uztartzen zituen frankismoaren No-Do albistegiak ere eman zuen ekitaldiaren berri.


[‘Ajedrez viviente. Fiestas de la Virgen Blanca. Vitoria, 1960’. No-Do, 919B zenbakia, 1960-08-15. Filmoteca RTVE.
Ikusteko, egin klik irudiaren gainean, edo hemen bertan].




[1961. Heraclio Fournierrek argitaratutako egutegia, Gasteizko xake biziduna oroituz].


No-Doa amaitu zen, baina frankismoak bezala Anderssen eta Kieseritzkyren arteko Partida Hilezkorrak taupaka jarraitu zuen batean eta bestean. Baita zineman ere. Blade Runner filmean (Ridley Scott, 1982), esaterako, xakeak pisu handia du, eta zuzendariak Partida Hilezkorra erreplikatu zuen J.F. Sebastian bioingeniariaren eta Nexus-6 androideak sortu zituen Eldon Tyrellen arteko partida erakusteko. Gainera, Roy Batty erreplikanteak, matxinatutako androideen buruak, jokaldi batekin eragiten du, eta horrek Tyrell sortzailearengana heltzeko balio dio. Erreplikak eta erreplikanteak film berean, xake taularen bueltan. Eta xakea, beste behin ere, aita hiltzeko metafora gisa. Blade Runner.

 

Zientzia-fikziozko distopietatik urrun, azken urteotan ere Partida Hilezkorra hainbat ekitalditan erabili dute, partida bizidunak antzezteko. Besteak beste, 2010eko Xake Olinpiar Jokoetan, Errusiako Khanty-Mansiysk hirian, Maurice Ravel ziburutarraren Bolero ezagunaren doinupean.

Beste hainbat lekutan ere dagoeneko ohikoak dira xake partida bizidunak, antzezlan eta ikuskizun modura. Borodino (Errusia), Crevacuore (Italia), Hornachos (Espainia), Ströbeck (Alemania) edota Xabia (Herrialde Katalanak) herrietakoak, besteak beste. Azken urteotan, Santutxuko Zuri Baltza xake elkarteak ere antolatu izan ditu erakustaldiak eta partida bizidunak Bilboko jaietan, Bilboko Konpartsekin elkarlanean.


[Xabiako xake biziduna 1996az geroztik antolatu ohi dute].




[Santutxuko Zuri Baltza xake elkarteak Bilboko jaietan ere antolatu ohi du xake biziduna, Bilboko Konpartsen laguntzarekin].

Erreferentziak:
· Ajedrez viviente. No-Do, 919B zenbakia, 1960-08-15. Filmoteca RTVE.
· Eguia, Sergio: La Plaza de España, en jaque, in El Correo, 2012-07-03.
· Ibasque, Juan: El ajedrez viviente medieval de Vitoria en 1960, in Historia de Vitoria-Gasteiz.
· Pascual, Pau: Viaje al ajedrez. Libro de Notas, 2012.
· The history of Human Chess Game (marosticascacchi.it).
· Immortal game (wikipedia).

————————–
· Xake taularen zuri beltzetan.
Orain arteko atal guztiak hemen irakurgai: labur.eus/xaketaula